Przeszłość dla przyszłości. Historia Polski na 110 dotykowych rycinach
O projekcie
Celem projektu jest budowanie i poszerzanie wiedzy na temat historii Polski i Polaków, kultywowanie pamięci o ważnych momentach w dziejach naszego państwa, podtrzymywanie tradycji polskiej oraz szacunku dla dziedzictwa innych narodów i grup etnicznych zamieszkujących tereny Polski i dawnej Rzeczypospolitej.
W ramach projektu powstało 110 tyflografik przedstawiających pomniki, mapy, budowle, które wpisują się w historyczną opowieść o Polsce. Materiały edukacyjne są przygotowane dla niewidomych i widzących w innowacyjnej technice druku transparentnego, gdzie druk brajlowski jest nałożony na czarny druk. Materiały będą dostępne dla każdego chętnego. Projekt powstał z myślą o utrwalaniu tożsamości kulturowej i narodowej wśród osób niewidomych.
W ogromnej większości niewidomi beneficjenci nie wiedzą jak wyglądają nawet najbardziej znane zabytki związane z polską historią, co zazwyczaj powoduje brak chęci zapoznania się z nią. Kiedy pozostaje ona wiedzą teoretyczną, staje się trudna, a dla wielu wręcz nudna. Jesteśmy przekonani, że jest to dobry sposób na przekonanie tego środowiska do zainteresowania się tą dziedziną. Projekt w szczególności dedykujemy dzieciom i młodzieży z ośrodków szkolno-wychowawczych z całej Polski i ich bliskim.
Dofinansowano ze środków Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach programu „Patriotyzm Jutra”.
Spotkania
Poniżej załączamy linki do nagrań spotkań o tematyce historycznej i patriotycznej, które odbywały się podczas realizacji zadania oraz innych projektów organizowanych przez Fundację.
Spis opracowanych tyflografik
1. Mapa Unii Polsko-Litewskiej w XVI w.
W 1569 r. na sejmie walnym w Lublinie zostało zawarte porozumienie pomiędzy stanami Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, zwane Unią lubelską. Odtąd używano nazwy Rzeczpospolita Obojga Narodów, ale oficjalną nazwą państwa było Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie. W wyniku porozumienia do Polski przyłączono województwa: podlaskie, wołyńskie, bracławskie i kijowskie. Obszar Rzeczpospolitej Obojga Narodów wynosił 800 tys. km kwadratowych – było to największe mocarstwo w Europie Wschodniej, zamieszkałe przez Polaków, Rusinów (Ukraińcy i Białorusini), Litwinów, Niemców (na Pomorzu), Żydów, Ormian, Tatarów i Kozaków. W związku z tym charakterystyczna była wielowyznaniowość: katolicy, prawosławni, protestanci, żydzi, muzułmanie. Ludność liczyła około 8 mln mieszkańców, 40% stanowili Polacy.
Jeden był monarcha – obrany na wspólnej elekcji, sejm, polityka zagraniczna i obronna, herb i waluta, natomiast zachowano odrębny skarb, urzędy centralne, wojsko i sądownictwo.
Rycina to mapa terytorium Unii Polsko-Litewskiej z XVI w. Widać na niej granice I Rzeczpospolitej, najważniejsze miasta z tamtego okresu oraz główne rzeki przepływające przez kraj.
2. Mapa Polski w okresie międzywojennym 1939 r.
Polacy przez długie lata żyli w kraju pozbawionym ścisłych granic. Niemiecki okupant w 1916 r. ogłosił, że tworzy „niepodległe” polskie państwo, ale nie przyznał mu żadnego ścisłego terytorium.
Jeszcze długo po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. nie było wiadomo jakie granice ma Rzeczpospolita. Na wschodzie granice wyznaczono dopiero w 1921 r., po tak zwanym pokoju ryskim ze Związkiem Sowieckim, w którym obie strony zobowiązały się do nieingerowania w sprawy wewnętrzne drugiego państwa.
15 marca 1923 r. Rada Ambasadorów zatwierdziła wschodnią granicę odrodzonej Rzeczpospolitej uznając przynależność do niej Galicji Wschodniej oraz Wileńszczyzny. Był to końcowy moment powrotu Polski na mapy Europy. Państwo zajmowało 386 273 km kwadratowych i rozciągało się od Pucka na północnym-zachodzie do Stanisławowa na południowym-wschodzie. Do września 1939 r. w tych granicach rozgrywała się historia Polski i Polaków.
Ogólna długość granic Polski wynosiła 5 529 km, w tym 240 km granicy morskiej. Najdłuższą granicę II Rzeczpospolita miała z Niemcami – 1 912 km, następnie z ZSRR – 1 412 km, z Czechosłowacją – 984 km, z Litwą – 507 km, z Rumunią – 349 km, z Wolnym Miastem Gdańskiem – 121 km i z Łotwą – 109 km.
Mapa II Rzeczpospolitej Polskiej z okresu międzywojennego przedstawia ówczesne granice Polski, jej główne miasta i rzeki.
3. Współczesna mapa Polski
Współczesne granice naszego państwa ustalono na konferencjach w Poczdamie i w Jałcie w 1945 r. O kształcie powojennych granic zdecydowały trzy zwycięskie mocarstwa: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki i Wielka Brytania. Wyznaczono wschodnią granicę na Bugu, zachodnią na Odrze i Nysie Łużyckiej, północną wzdłuż wybrzeża Bałtyku i południową wzdłuż pasm górskich Sudetów i Karpat. Po II wojnie światowej Polska graniczyła ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, Czechosłowacją i od 1949 r. z Niemiecką Republiką Demokratyczną. W następnych latach nastąpiły zmiany i obecnie Polska graniczy z siedmioma krajami: z Niemcami na zachodzie, Słowacją i Czechami na południu, Rosją i Litwą na północy, Białorusią i Ukrainą na wschodzie. Na północy granica państwa przebiega wzdłuż wybrzeża Morza Bałtyckiego. Granice Polski wynoszą 3511 km.
Polska ma powierzchnię 312 679 km kwadratowych i zajmuje dziewiąte miejsce co do wielkości wśród 48 państw Europy.
Na rycinie prezentujemy granice kraju oraz największe (i trochę mniejsze) polskie miasta i rzeki.
4. Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie
Przed 1124 r. na wzgórzu nad Odrą znajdował się gród słowiański, w którym wybudowano drewniany dwór Warcisława I. Na jego miejscu w 1346 r. Barmin III rozpoczął budowę tzw. kamiennego domu. Niedługo potem powstała kaplica św. Ottona i duży dom z więzienną wieżą. W XV w. wybudowano skrzydło południowe w stylu gotyckim. W XVI w. nastąpiła przebudowa zamku na styl renesansowy. Dobudowano wtedy skrzydło od strony wschodniej. W 2 poł. XVI w. Jan Fryderyk przebudował zamek, dobudowując piąte skrzydło o dwóch piętrach, co sprawiło, że powstał wtedy drugi, mniejszy dziedziniec. Od XII do XVII w. tereny Pomorza Zachodniego zamieszkiwał ród Gryfitów.
Po wymarciu dynastii Gryfitów, od 1637 r. zamek był siedzibą namiestnika szwedzkiego, od 1720 r. garnizonu pruskiego, a w 1752 r. Fryderyk II Wielki założył w jednym skrzydle mennicę. Podczas panowania pruskiego zamek wielokrotnie przebudowywano, dostosowując go do mieszczącego się tam garnizonu. Największej dewastacji zamku dokonał garnizon pruski w XIX w.
Zamek, w wyniku pożaru w XVI w. i zniszczeń wojennych w XX w. był wielokrotnie rozbudowywany i poddawany renowacjom. Powojenne ruiny zamku zabezpieczono, a zamek odbudowano.
Obecną formę nadano mu po remoncie prowadzonym w latach 1958-1980. Pozbyto się wówczas pruskich naleciałości i przywrócono renesansowy charakter z czasów panowania ostatnich Gryfitów.
Współcześnie jest to główny ośrodek kulturalno-rozrywkowy Szczecina i całego Pomorza Zachodniego. W Zamku Książąt Pomorskich odbywają się liczne wernisaże, wystawy sztuki, koncerty i spektakle teatralne. Warto go odwiedzić również ze względu na jego zabytkowy charakter.
Bryła zamkowa jest stworzona z czterech skrzydeł dwu- i jedno trzypiętrowego nakrytych płaskimi dachami, a skrzydło mennicze – wysokim dachem dwuspadowym z facjatami. Dwie wieże o różnych wysokościach zakończono hełmami o różnorodnej formie. Zwieńczenie najbogatsze w formie otrzymała wieża dzwonów. Zamek jest wymurowany z cegły oraz w niewielkiej części z kamienia i cegły. Elewacje skrzydeł renesansowych zakończono attyką o grzebieniu złożonym z wolut i sterczyn zakończonych szyszkami. Prostokątne okna ujęto prostymi opaskami.
U góry ryciny jest figura wyglądająca z grubsza na ostrokątny trójkąt z wierzchołkiem tuż pod tytułem. To strzeliste zakończenie kopuły przykrywającej wieżę. Pod kopułą widać nieprecyzyjnie zarysowany kształt. Jest tam okno. Rozpoznajemy go dzięki temu, że w uwypuklonym konturze jest puste miejsce – bez brajlowskich punktów. Niżej jest dach bez okienek. Kierujemy palce jeszcze bardziej na lewo i – niespodzianka! Jest tam trzecia wieża, niższa niż dwie znalezione wcześniej. Na górze również ona ma iglicę, a pod nią dach. Niżej pionowy rząd okien. Pomiędzy tymi dwiema wieżami widać budynek, który stoi przed nimi. Ma poziomy dach z wypustkami. Na jej ścianie jest dużo okien. Przesuwamy dłonie na prawo. Prawa wieża jest najwyższa, nieco podobna do pierwszej, ale bardziej rozbudowana. Obniżamy dłonie i oglądamy główną część obiektu. Widoczna ściana jest wypełniona wieloma oknami. Od tej strony nie ma drzwi wejściowych do zamku. Szukamy ich palcami przesuwając je na dole ryciny od lewej do prawej strony. Poszukujemy jakiegoś zgrubienia o kształcie stosownie wysokiego prostokąta, ale go tam nie ma.
5. Zamek w Bytowie
Zamek za czasów krzyżackich gotycki, później został przebudowywany przez książąt pomorskich w 1570 i 1623 r. i restaurowany w latach 30. XX w. Do budowy zamku Krzyżacy przystąpili pod koniec XIV w. Prace zakończono w 1405 r. Usytuowany na niewielkim cyplu, otoczonym z trzech stron wodami rzeki Bytowej, zamek bytowski należał do najlepiej uzbrojonych i najnowocześniejszych zamków krzyżackich. W czasach krzyżackich stanowił siedzibę prokuratora – średniego szczebla urzędnika zakonu, odpowiadającego za bezpieczeństwo, a także za gospodarczą eksploatację regionu.
Po 1466 r. zamek wraz z miastem przeszedł na ponad 100 lat we władanie książąt zachodniopomorskich. W tym czasie był przebudowywany. Z obronno-gospodarczego obiektu, w XVI i XVII w. przekształcono go w rezydencję. Poszerzono i przedłużono Dom Zakonny. Dobudowano okazały Dom Książęcy (dziś znajduje się tu restauracja). Obok dawnej kuchni zamkowej usytuowano budynek Kancelarii. Od strony bramnej wzniesiono nowy budynek, tzw. Dom Wdów. W 1656 r. Szwedzi wysadzili czworoboczną Basztę Prochową. W XIX w. wnętrza Domu Zakonnego i Książęcego zaadaptowano na więzienie. Obecnie po odrestaurowaniu zamek został udostępniony zwiedzającym. Mieści się w nim Muzeum Kaszubskie, hotel, restauracja. Strzelanie z łuku i kusz to dodatkowe atrakcje towarzyszące zwiedzaniu obiektu.
Rycina przedstawia wschodnią elewację zamku. Dla ułatwienia odczytania ryciny zamieściliśmy kilka wyjaśniających podpisów: drzwi i baszty. Te ostatnie znajdują się na lewym i prawym krańcu ryciny. Drzwi są widoczne jako niewielkie wypukłe prostokąty stworzone z bardziej zagęszczonych i wyższych brajlowskich punktów.
Zamek zbudowano z cegły i kamieni na planie prostokąta o wymiarach 49×70 m. Masywne, narożne wieże ze strzelnicami pełniły ważną rolę w systemie obronnym. Łączył je mur o wysokości od 12 do prawie 15 m, z otworami strzelniczymi, rozstawionymi średnio co 1,5 m. Wieże narożne zostały wysunięte poza obwód murów, by umożliwić ostrzał z flanki. Górne kondygnacje były dobrymi punktami obserwacyjnymi. Dolne kondygnacje, bez okien, przeznaczono na magazyny i cele więzienne.
6. Zamek w Gniewie
To najlepiej zachowany obiekt architektury obronnej z czasów krzyżackich na Pomorzu. Do jego budowy przystąpili Krzyżacy na długo przed zbrojnym opanowaniem Pomorza Gdańskiego w latach 1308-1309, zakon wszedł bowiem w posiadanie ziemi gniewskiej jeszcze w XIII w. Sprzyjający Zakonowi książę lubieszewsko-tczewski Sambor przekazał ją Krzyżakom w testamencie. Mimo dyplomatycznych sporów pomiędzy księciem pomorskim a Zakonem, rycerze NMP utrzymali Gniew w posiadaniu. Około 1290 r. przystąpili do budowy murowanego zamku, który pod względem układu i kształtu architektonicznego nie miał sobie równego w księstwie pomorskim. To właśnie z Gniewa w 1308 r. wyruszyły posiłki krzyżackie dla Gdańska. Na zachód od zamku rozwijała się wówczas osada, która już w 1297 r. uzyskała prawa miejskie. Gniew położony w zakolu Wisły i Wierzycy był w średniowieczu jednym z najważniejszych ośrodków miejskich północno-wschodniej części Pomorza Gdańskiego, ale nie stanowił dla Gdańska gospodarczej konkurencji. Zespół warowny, składający się z murów miejskich i zamku, zapewniał Krzyżakom solidne oparcie w tej części Państwa Zakonnego.
Zamek ma idealny kształt kwadratu, każda ściana boczna ma długość 47 m. W rogach tych zabudowań znajdują się wysokie, również kwadratowe wieże, a w środku okazały dziedziniec.
W 1994 r. zamek odrestaurowano i udostępniono zwiedzającym. Zamek Gniew to także hotel.
Rycina przedstawia południową elewację zamku. Po obu stronach zamku widzimy wysokie i smukłe baszty. Te prostokąty rozmaitej wielkości to okna.
Zamek górny wzniesiono z cegły w stylu gotyckim na masywnych wysokich fundamentach, z nieregularnych głazów granitowych. Był zbudowany na planie kwadratu o boku długości 49 m, z wewnętrznym dziedzińcem i trzema narożnymi czworobocznymi wieżyczkami. Skrzydła zamku pokrywały spadziste dachy dwuspadowe, a wieżyczki – czterospadowe.
7. Zamek w Malborku
To największa twierdza gotycka w Europie. Budowę rozpoczęto w 1280 r. od wytyczenia i wzniesienia muru obwodowego zamku konwentualnego, zaprojektowanego jako prostokąt o wymiarach około 52 na 61 m. W narożach umieszczono charakterystyczne dla zamków krzyżackich wieżyczki, które akcentowały ozdobne szczyty poszczególnych skrzydeł zamku. Dodatkowo stanowiły element obronny, umożliwiając ostrzał z czterech stron. Do murów obwodowych zamku konwentualnego, od wewnątrz dostawiono budynki mieszczące kaplicę, kapitularz i dormitoria. Następnie wzniesiono skrzydło zachodnie, w którym znalazł się refektarz i izba komtura. Zamek-klasztor został pod koniec XII w. otoczony murem obronnym z wieżami i bramami.
W obrębie potężnych murów łatwo odnieść wrażenie, że czas się zatrzymał. Znajdują się tu pomieszczenia mieszkalne rycerzy, którzy spali na podłogach, ucztowali, naradzali się przed zbrojnymi wyprawami i gromadzili skarby na ich sfinalizowanie. W zamku mieści się zaplecze gospodarcze, skarbiec, kapitularz i kościół Najświętszej Marii Panny. W kaplicy św. Anny znajdują się płyty nagrobne wielkich mistrzów.
Na zamku w Malborku od 1961 r. działa muzeum o charakterze historyczno-artystycznym. Zgromadzono w nim ponad 40 tys. muzealiów, głównie dzieł rzeźby, malarstwa i rzemiosła artystycznego.
8. Wieże dawnej Bramy Mostowej w Malborku (Baszty Mostowe)
Zamek w Malborku jest najpotężniejszą twierdzą średniowiecznej Europy. Jego początki sięgają drugiej połowy XIII w. Wraz z budową kompleksu zamkowego powstawały miejskie mury obronne, tworząc jednolity system obronny. W XIV w. od strony rzeki Nogat zbudowano bramę warowną flankowaną dwiema okrągłymi wieżami. Prowadziły przez nią przeprawy z lewego brzegu rzeki w kierunku Zamku Wysokiego. Baszty Mostowe chroniły wejścia na zamek z nieistniejącego już mostu nad Nogatem.
Pierwotnie mury składały się z umocnień drewniano-ziemnych. W XIV w. przekształcano je na konstrukcje murowane z cegły na kamiennej podmurówce. Po przegranej bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. miasto i zamek zajęły wojska polsko-litewskie pod wodzą króla Władysława Jagiełły. Z rozkazu wielkiego mistrza Henryka von Plauena zniszczono zabudowania miejskie, które mogłyby stać się oparciem dla atakujących. Mimo to polskie oddziały zdobyły miasto już drugiego dnia po przybyciu pod Malbork. Walki o zamek trwały prawie dwa miesiące, ale nie udało się i zdobyte miasto musiało zostać oddane.
W latach międzywojennych na lewej baszcie Bramy Mostowej zawieszone były żuchwy wala grenlandzkiego potocznie zwane „żebrami wieloryba”. Żuchwy zostały wydobyte podczas pogłębiania Wisły.
Rycina przedstawia wieże dawnej Bramy Mostowej od strony zachodniej, na tle Zamku Wysokiego. Nakryte są dachami w kształcie stożków. Pod dachami są widoczne po trzy małe okienka.
9. Zamek w Kwidzynie
Budowę zamku rozpoczęto w 1233 r., ukończono w drugiej połowie XIV w. Skrzydła południowe i wschodnie rozebrano w końcu XVIII w., od tego czasu wnętrza kilkakrotnie przebudowywano na potrzeby urzędów. W latach 1855-1875 budowlę poddano rekonstrukcji. Obecnie mieści się tutaj muzeum. Charakterystycznym elementem budowli jest bardzo długi ganek z 1393 r. Ma aż 54 m, wsparty jest na pięciu arkadach, prowadzi do wieży latrynowej, czyli gdaniska. Bezwzrokowo można zmierzyć się z próbą przejścia długiej drogi, którą musieli pokonywać stosownie często za potrzebą zakonnicy. Gdaniska były mocno wyniesione poza główne budynki z powodów sanitarnych. Były też dobrym uzupełnieniem systemu obronnego zamku. W połowie XIX w. gdanisko i część skrzydła północnego przebudowano na więzienie. Nieco później cesarz Fryderyk Wilhelm IV zarządził odrestaurowanie zamku. W latach 1936-1945 ulokowano w warowni szkołę i zakład wychowawczy dla hitlerowskiej młodzieży. Po wojnie obiekt został wyremontowany i otworzono w nim oddział Muzeum Zamkowego w Malborku.
Na rycinie gdanisko znajduje się po lewej stronie, sam zamek po prawej, a ganek przebiega pomiędzy nimi, ponad arkadami. Dla ułatwienia obiekty te są na rysunku podpisane. Główny zamek wzniesiono na rzucie o wymiarach 48,7 x 49,6 m, z trzema narożnymi, czworobocznymi wieżami o długości boków 6,5 m, wyraźnie wysuniętymi przed lico sąsiednich ścian. Wieża – dzwonnica ma wysokość 56 m i wymiary 14 x 8,6 m. Dwa skrzydła miały cztery kondygnacje, pozostałe – pięć. W odległości 55 m od zachodniego skrzydła zamku zlokalizowana jest wieża sanitarno-obronna – gdanisko – największa tego typu budowla na terenie państwa krzyżackiego. Gdanisko połączone jest z głównym korpusem zamku najdłuższym na świecie gankiem, który jest wsparty na pięciu wysokich arkadach o wysokości kilkunastu metrów.
10. Latarnia morska na Helu
Latarnia jest położona na końcu Mierzei Helskiej w mieście Hel. W roku 1807 zwycięski Napoleon w „pokoju w Tylży” wydzielił Gdańsk jako Wolne Miasto, które otrzymało m.in. cały Półwysep Helski. Po upadku Napoleona, w 1815 r., na Kongresie Wiedeńskim Gdańsk został ponownie włączony do państwa pruskiego. Z tego okresu pochodzi pierwsza murowana latarnia morska z prawdziwego zdarzenia. Została zbudowana na Helu przez władze Prus w 1826 r. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Hel wrócił do macierzy. W 1929 r. zmienił się jej wygląd – wieżę otynkowano i pomalowano w biało-czerwone pasy. W roku 1938 zainstalowano tam żarówkę elektryczną o potężnej mocy 3000 W. Helska latarnia służyła aż do wybuchu II wojny światowej, kiedy w czasie obrony Helu została wysadzona w powietrze przez polskich saperów dla utrudnienia namiarów dla ciężkiej artylerii niemieckiej. Po wojnie przez wiele lat była zamknięta dla publiczności jako „obiekt strategiczny”, a od 1994 r. udostępniono ją dla zwiedzających. We wnętrzu są żelbetowe, spiralne schody.
Jest to jeden z obiektów Muzeum Obrony Wybrzeża.
Rycina jest znakomitym przykładem, że oglądanie wzdłuż poziomych linii nie zawsze jest sensowne. W tym przypadku należy ułożyć dłonie na prawym górnym rogu rysunku i skierować je pionowo w dół. Gdy zorientujemy się, że latarnia jest wysoką oraz wąską budowlą, możemy oglądać jej szczegóły.
Latarnia wymurowana jest z czerwonej cegły, stoi na kamiennym cokole. Ma 41,5 metrów wysokości, szerokość od 200 cm u podstawy do 65 cm na szczycie. To ośmioboczna, smukła, zwężająca się ku górze, ośmiokondygnacyjna wieża. Zwieńczona jest stalową laterną (przeszklone, najwyższe pomieszczenie latarni morskiej, w którym umieszczone jest urządzenie optyczne i źródło światła), nakrytą stożkowym dachem. Światło i taras widokowy, umieszczone na wysokości 38,5 m, widać z odległości 18 Mm, czyli 36 km. Na dachu znajduje się wiele różnorodnych anten.
11. Logo Solidarności
Logo Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego (NSZZ) „Solidarność” powstało podczas strajku robotników w Stoczni Gdańskiej, prawdopodobnie po 20 sierpnia 1980 r. „Solidarność” był jednym z najczęściej powtarzanych wyrazów podczas strajku. „Strajkowemu Biuletynowi Informacyjnemu” drukowanemu podczas strajku Krzysztof Wyszkowski nadał również tytuł „Solidarność”. Słowo to idealnie oddawało ówczesną sytuację.
Podczas strajku w sierpniu 1980 r. malowano napisy i hasła na murach stoczni, fabryk i domów, które mówiły o tym, że strajki trwają, że robotnicy nie poddadzą się, wyrażały solidarność ze strajkującymi i dodawały otuchy („Zwycięstwo będzie nasze!”, „Sprawiedliwość i równość dla całego narodu”, „Trzymajmy się razem!”). To zainspirowało Jerzego Janiszewskiego, grafika i ilustratora mieszkającego wówczas w Trójmieście, do stworzenia znaku, który jest teraz rozpoznawany na całym świecie.
Twórca tego znaku umieścił czerwony napis „Solidarność” na białym tle. Kształt oraz układ zbliżonych do siebie liter symbolizują tłum ludzi wzajemnie wspierających się. Litery ściśle do siebie przylegają, tak jak ludzie w tłumie. Z litery „N” wystaje w górę biało-czerwona flaga, tak jakby ktoś z tłumu dumnie niósł ją, unosząc w górę. Wykorzystanie biało-czerwonej flagi odnosiło się do powszechności protestu, który w czasie powstawania znaku objął już niemal cały kraj.
Logo błyskawicznie zyskało aprobatę robotników i stało się oficjalnym znakiem Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. Charakterystyczny krój liter nazwano solidarycą.
12. Brama Stągiewna w Gdańsku
Brama Stągiewna (Stągwie Mleczne) to zabytkowa miejska brama na Wyspie Spichrzów w Gdańsku. Powstała w początkach XV w. jako część fortyfikacji chroniących dzielnicę spichrzową, przekształconą w sztuczną wyspę. Większa wieża, zwana Wielką Stągwią, była przystosowana do prowadzenia z odsłoniętej górnej platformy armatniego ostrzału. Stanowiła główny punkt obserwacyjny i obronny górujący nad płaskim otoczeniem. Mniejsza baszta, zwana Stągiewką, albo Małą Stągwią, uzupełniała założenie, flankując przejazd.
Gładkie, ceglane mury były pozbawione jakiejkolwiek dekoracji, oprócz umieszczonych w zamurowanej dziś wnęce kamiennych tarcz z herbami Polski, Prus Królewskich i Gdańska. W XVII w. przebudowano bramę, dodając nad jej przejazdem dużą nadbudowę dla odźwiernego. Nadbudowa ta nie przetrwała wojen napoleońskich, które nadwyrężyły także średniowieczne mury Stągwi i Stągiewki.
Brama Stągiewna łączy późnogotycką, wzniesioną na planie koła basztę północną (Wielką Stągiew) i asymetryczną basztę południową (Małą Stągiew) w kształcie półkola. Siedmiokondygnacyjna bryła Wielkiej Stągwi o wysokości 20 m i średnicy 12,6 m połączona jest półkolistym łukiem przelotu bramnego z pięciokondygnacyjną Małą Stągwią o wysokości 12 m i średnicy ok. 8 m. Nad bramą znajduje się jednokondygnacyjna zabudowa z dwuspadowym dachem. Wielka Stągiew nakryta jest dachem stożkowym, a Mała pulpitowym. Obiekt wzniesiony jest z cegły, ma ściany o grubości ok. 4 m (od strony wschodniej) i 2,5 m (od zachodniej), dachy kryte dachówką. Wielka Stągiew nad piątą kondygnacją ma sklepienie kopulaste. W przyziemiu Małej Stągwi znajduje się przejście sklepione kolebkowo. W elewacjach umieszczone są niewielkie okna – otwory strzelnicze. W Wielkiej Stągwi w najwyższej, wyodrębnionej gzymsem kondygnacji znajduje się regularny rząd okien.
13. Brama Wyżynna w Gdańsku
Była dawniej nazywana także Bramą Wysoką. To renesansowa brama miejska w Gdańsku, znajdująca się przy głównej trasie samochodowej na skrzyżowaniu ulic Okopowej i Wałów Jagiellońskich. W 1571 r. Hans Kramer przystąpił do budowy umocnień wzdłuż zachodnich krańców miasta. Były to założenia bastionowe, zgodne z ówczesną sztuką fortyfikatorską. W ciągu pięciu lat wybudowano między innymi nową bramę umieszczoną w kurtynie wałów na wysokości ulicy Długiej. Ostateczny kształt brama otrzymała w 1588 r. Została obłożona ceglaną okładziną kamienną. Całość ozdobiono bogatą dekoracją rzeźbiarską. To początek tzw. Drogi Królewskiej, która ciągnie się przez ulicę Długą i Długi Targ aż do Zielonej Bramy nad Motławą. Droga ta stanowiła przed wiekami trakt uroczystych wjazdów monarchów, a sama Brama Wyżynna pełniła przez kilka stuleci funkcję głównego wjazdu do miasta. Dla przykładu, w roku 1807 przekroczył ją Napoleon Bonaparte wraz z 36-tysięczną armią. Niestety, cały ciąg szesnastowiecznych fortyfikacji zniwelowano w końcu XIX w., a na ich miejsce, w bezpośrednim sąsiedztwie tej bramy, wybudowano dwa gmachy o specjalnej formie architektonicznej. Jeden z nich zachował się do dziś. Jeszcze przed całkowitą zmianą zabytek ten poważnie przekształcono. W 1884 r. wschodnią elewację, która była przedtem ceglana, obłożono kamiennymi ciosami, podobnymi do oryginalnych, i dodano herb Hohenzollernów. Podczas XIX-wiecznych prac restauracyjnych wymieniono także znaczną część elewacji zachodniej. Wojna na szczęście nie poczyniła tutaj większych zniszczeń.
Brama zbudowana jest na rzucie prostokąta, piętrowa, podpiwniczona. W centrum przyziemia znajduje się arkadowy przejazd, a po jego bokach niższe i węższe przejścia dla pieszych. Budynek nakryty jest czterospadowym dachem o płasko ściętym wierzchołku, połacie dachu są obłożne płytami kamiennymi. Ściany zostały wymurowane z cegły, pokryte okładziną kamienną. Pod dachem umieszczono szeroki płaskorzeźbiony fryz heraldyczny z rozbudowanymi herbami Polski, Prus Królewskich i Gdańska. Na krawędzi dachu siedzą cztery figury lwów.
14. Brama Zielona w Gdańsku
Zamyka Długi Targ od strony Motławy. Była pierwszym obiektem w Gdańsku zbudowanym w stylu manieryzmu niderlandzkiego, który nadał miastu charakterystyczne piętno. Wzmiankowana była już w 1357 r. Niejasna jest funkcja, którą zamierzano pierwotnie nadać gmachowi, ale już w 1570 r., pod presją wysłanników Zygmunta Augusta, postanowiono oddać ją na rezydencję polskim monarchom przybywającym do Gdańska. Nadaną przez budowniczych w XVI w. formę zachowała budowla bez poważniejszych zmian do 1831 r. Zlikwidowano wtedy dach wraz ze wszystkimi szczytami, zastępując je klasycystyczną attyką zwieńczoną figurami na postumentach. W tym kształcie zabytek przetrwał do lat osiemdziesiątych XIX w. W roku 1883 przebito dodatkowy (czwarty) przelot, nadając mu formę znaną z trzech pierwotnych arkad bramy. Ozdobiono go herbem Hohenzollernów.
Po dokonaniu rekonstrukcji wschodnich szczytów budowli, Brama Zielona prezentuje się tak, jak ją ukształtowano przed czterema wiekami, z wyjątkiem wspomnianego przelotu. Budowlę postawiono na planie wydłużonego prostokąta. Gmach wymurowany z cegły przykryto dwuspadowym dachem zamkniętym z obu stron bogato ukształtowanymi szczytami. Równie dekoracyjne szczyty zasłaniają obszerne facjaty o dwóch lub nawet trzech kondygnacjach. Każdy ze szczytów zwieńczono posągiem. Bogaty wystrój rzeźbiarski zdobi także niższe partie budowli.
15. Brama Złota w Gdańsku
Na miejscu średniowiecznej Bramy Długoulicznej wybudowano w 1612 r. Złotą Bramę w stylu manieryzmu niderlandzkiego. Na ścianie frontowej znajduje się cytat z Psalmu 122 w języku niemieckim: „Oby się dobrze wiodło tym, co cię miłują, oby pokój panował w twych murach i szczęście w pałacach”. Na bramie od ulicy Długiej łacińska sentencja Salustiusza głosi: „Zgodą małe republiki rosną, niezgodą wielkie upadają”.
Jest to budowla wzniesiona na planie prostokąta, dwukondygnacyjna, o zwartej bryle, murowana z cegły, z kamienną okładziną i wystrojem rzeźbiarskim, polichromowana i złocona. Całość wieńczy tralkowa balustrada ustawiona nad górnym gzymsem. Na balustradzie ustawiono osiem rzeźb alegorycznych. Posągi widoczne od frontu uosabiały: Pokój, Wolność, Bogactwo i Sławę, do których dążyć miał Gdańsk i jego obywatele. Od ulicy Długiej umieszczono figury symbolizujące cnoty obywatelskie: Roztropność, Pobożność, Sprawiedliwość i Zgodę. Obie elewacje ozdobiono kartuszami z herbem Gdańska. Dekoracji dopełniają wyrzeźbione pękające jabłka granatu, które równie dobrze mogą stanowić symbol tak pożądanej obfitości i płodności, jak i znak imperialnych ambicji Gdańska. Brama pełniła funkcje reprezentacyjne oraz obronne.
16. Ratusz Głównego Miasta w Gdańsku
To gotycko-renesansowa budowla, usytuowana na styku ulic Długiej i Długiego Targu. Dominuje nad tzw. Drogą Królewską w Gdańsku. W roku 1298 Władysław Łokietek wystawił przywilej zezwalający na postawienie w Gdańsku ratusza. Został on przebudowany z kantoru. Budynek przetrwał do 1336 r. Wraz z rozkwitem miasta ratusz musiał nabrać bardziej okazałego charakteru, wobec czego w latach 1379-1382 dobudowano jego zachodnią część oraz wieżę, na której umieszczono zegar i strażnika alarmującego mieszkańców w razie pożaru. W XV w. Gdańsk stawał się jednym z największych i najbogatszych miast Europy. Wielką w tym rolę odegrały rozległe przywileje nadane przez Kazimierza Jagiellończyka. Budowla ratuszowa musiała dostosować się do aspiracji miasta. W latach 1454-1457 ratusz podwyższono i ozdobiono zachowanym do dziś, wspaniałym wschodnim szczytem. Podwyższono wtedy wieżę, która otrzymała hełm. Murowaną wieżę ratuszową ozdobioną strzelistym hełmem wzniesiono w latach 1486-1492. W 1499 r. wzbogacono ją nowym zegarem. W latach 1537-1552 powiększono ciasny dotąd budynek o trzy nowe skrzydła wokół dziedzińca. Hełm ratusza po zniszczeniach wojennych został wiernie zrekonstruowany i jest jednym z najpiękniejszych hełmów nowożytnych w Polsce. Jest nieodłącznym elementem panoramy dawnego Gdańska.
Na rycinie widzimy trzy strzeliste wieże: jedną wysoką, dwie – poniżej – wieńczą prostokątny budynek. Na szczycie wież znajdują się iglice. Na fasadzie ratusza można wyczuć wklęsłe prostokąty okien.
Ratusz Głównego Miasta był wielokrotnie przebudowywany i powiększany. Główna bryła ratusza jest trzykondygnacyjna. Czwarta i piąta kondygnacja stanowią poddasze budynku. W centralnej części elewacji od strony ulicy Długiej znajduje się 80-metrowa wieża zegarowa zakończona hełmem, w którym jest 37-dzwonowy carillon (dzwony wieżowe).
Oprócz zegara na wieży ratusza znajduje się zegar słoneczny, który umieszczony został w XVI w. na narożniku budynku przy zbiegu ulic Długiej i Kramarskiej. Pod zegarem znajduje się łacińska sentencja „Cieniem są dni nasze”.
17. Ratusz Starego Miasta w Gdańsku
To zabytkowy budynek z końca XVI w. Mieści się na Starym Mieście, pomiędzy Wielkim Młynem a pokarmelickim kościołem św. Józefa. Pierwszy, gotycki budynek ratusza powstał wkrótce po nadaniu Staremu Miastu praw miejskich w 1377 r. Usytuowano go u zbiegu ulicy Korzennej z nowym kanałem Raduni. Został zbudowany na planie prostokąta o wymiarach 24 x 22 m. Ponieważ groziło mu zawalenie, w latach 1587-1589 wzniesiono nowy ratusz w stylu niderlandzkiego manieryzmu.
Budynek ma kształt kubicznej bryły, na narożach są strzeliste wieżyczki. Dość szerokie prostokątne okna umieszczono w ceglanych elewacjach z kamiennymi płaskorzeźbami. Są to m.in.: herb Gdańska, herb Prus Królewskich, herb Polski, maszkarony, kartusz z rokiem rozpoczęcia budowy ratusza.
Nieotynkowane ściany są zwieńczone attyką. Ta dwukondygnacyjna budowla jest przykryta dwoma czterospadowymi dachami. Ich równoległe do siebie kalenice ozdobiono na krawędziach dekoracyjnymi iglicami. Pośrodku południowej kalenicy znajduje się ośmioboczna wieżyczka z trójlatarniowym hełmem. Główne wejście zdobi reprezentacyjny portal.
W dolnej kondygnacji znajdował się magazyn, a w przyziemiu mieściła się waga miejska, sklepiona kuchnia i wozownia, mieszkania służbowe oraz apartament gościnny. Na I piętrze, w reprezentacyjnej Wielkiej Sali zachował się renesansowy strop i kręcone barokowe schody na galeryjkę. W niskiej kondygnacji zlokalizowano archiwum, w którym przechowywano ratuszowe akta.
Ratusz Staromiejski jest dzisiaj siedzibą Nadbałtyckiego Centrum Kultury.
18. Kościół św. Brygidy w Gdańsku
Znajduje się na Starym Mieście w Gdańsku, na osiedlu Osiek, na tyłach kościoła św. Katarzyny. Według źródeł historycznych, już około 1350 r. na wschód od parafialnego kościoła św. Katarzyny istniała kaplica pokutnic pod wezwaniem św. Marii Magdaleny. Wiele lat później została ona rozbudowana, a następnie wkomponowana w bryłę kościoła klasztornego. W pobliżu kaplicy, jak głosi czternastowieczna legenda, ukazała się Matka Boska, co dało początek wierze w uzdrawiającą moc wody czerpanej ze studni.
Ze względu na swoje bliskie położenie przy Stoczni Gdańskiej, kościół i parafia były związane z niezależnym ruchem robotniczym. To tutaj ksiądz Henryk Jankowski odprawiał msze podczas strajków w sierpniu 1980 r. Od tego czasu związał się z „Solidarnością”. Przez cały czas walki o wolność narodu w murach kościoła modlono się za Ojczyznę. Przybywali tutaj nie tylko stoczniowcy i portowcy, ale także przywódcy państw Europy i świata. W 1992 r. papież Jan Paweł II nadał kościołowi tytuł bazyliki mniejszej.
Kościół jest zbudowany w stylu gotyckim, trójnawowy. Ma prostokątne, trójprzęsłowe prezbiterium, na zewnątrz opięte przyporami, które w korpusie przypory zostały wciągnięte do wnętrza. Nad północno-wschodnim narożnikiem kościoła wznosi się barokowa wieża nakryta hełmem z latarnią. Prezbiterium i poszczególne nawy korpusu nakryte są osobnymi dachami dwuspadowymi. Okna są duże, ostrołukowe, czterodzielne. Budynek ma kształt kubicznej bryły, na narożach są strzeliste wieżyczki. Dość szerokie prostokątne okna umieszczono w ceglanych elewacjach z kamiennymi płaskorzeźbami. Są to m.in.: herb Gdańska, herb Prus Królewskich, herb Polski, maszkarony, kartusz z rokiem rozpoczęcia budowy ratusza.
Na rycinie widzimy fragment budowli. Po prawej stronie wyczuwamy pionową, przerywaną linię oznaczającą, że w tym miejscu ucinamy obraz. Obok tej linii znajduje się wysoka wieża z iglicą i krzyżem na szczycie. Po lewej stronie ryciny znajduje się druga – niska wieża z kolejnym krzyżem. Na fasadzie kościoła są ogromne, ostrołukowe, czterodzielne okna oraz drzwi wejściowe, znajdujące się po prawej stronie – pod wysoką wieżą. Niestety, trudno je wyczuć dotykiem.
Ta gotycka budowla złożona jest z trójnawowego halowego korpusu sześcioprzęsłowego. Prostokątne prezbiterium, z zakrystią od północy, zostało umiejscowione nietypowo od zachodu, co było zgodne ze wskazaniami św. Brygidy. Nad północno-wschodnim narożnikiem kościoła wznosi się barokowa wieża nakryta hełmem z latarnią. Prezbiterium i nawy korpusu nakryte są osobnymi dachami dwuspadowymi.
19. Kościół św. Mikołaja w Gdańsku
W 1185 r., na skrzyżowaniu dróg handlowych, w pobliżu głównego placu targowego miasta, powstał drewniany kościół pod wezwaniem św. Mikołaja. Budowę istniejącego obecnie kościoła znajdującego się teraz na ulicy Świętojańskiej 72, rozpoczęto po 1348 r., równocześnie trwała rozbudowa klasztoru. W roku 1929 kościół otrzymał tytuł bazyliki mniejszej.
Jest to ceglany, trzynawowy kościół o długości naw – 37 m. Nawa główna ma 16 m wysokości. Prezbiterium ma długość 25 m i szerokość 9,30 m. Sklepienia budowli wspierają się na 10 ośmiobocznych filarach. Nawa północna przechodzi ku wschodowi w kaplicę św. Jacka, a południowa w kaplicę św. Józefa pod wieżą i dalej w zakrystię. Krypty umieszczone w podziemiach udostępniane są do zwiedzania w czasie Jarmarku Dominikańskiego.
We wnętrzu znajduje się bogate wyposażenie gotyckie, renesansowe, barokowe i rokokowe. Najcenniejsze zabytki to Pieta z początku XV w. przy kaplicy św. Jacka i malowidła na północnej ścianie prezbiterium z ok. 1430 r., które przedstawiają Mękę Pańską. Pięciokondygnacyjny ołtarz główny pochodzący z 1643 r. wypełnia całą powierzchnię wschodniej ściany prezbiterium. Zawiera liczne obrazy i rzeźby figuralne. W kościele zachowała się płyta nagrobna pochowanego tu rycerza krzyżackiego i 12 ołtarzy bocznych.
Ceglana Bazylika św. Mikołaja jest przykładem typowej dla Gdańska gotyckiej, trójnawowej, sześcioprzęsłowej hali z kaplicami między wewnętrznymi przyporami. Elewacje są surowe, jest na nich mało dekoracji, zwieńczone są prostym fryzem opaskowym. Kościół został przykryty potrójnym dachem, nad każdą nawą osobno. Dachy są dwuspadowe. Na ścianie umieszczone są bardzo wysokie, ostrołukowe okna naprzemiennie z rozpoczynającymi się od połowy okien ostrołukowymi blendami. Do prezbiterium – po prawej stronie ryciny w głębi – przylegają zakrystia i wieża. Wieża wstawiona jest między zakrystię a nawę południową – po lewej stronie ryciny. Wieża liczy sobie 82 m wysokości. By dostać się na szczyt, trzeba pokonać 409 stopni schodów.
20. Bazylika Mariacka w Gdańsku
Świątynię budowano etapami przez 159 lat, od 1343 r. Bazylika jest wysoką, trójnawową halą z prezbiterium oraz takim samym południowym ramieniem transeptu i dwunawowym ramieniem północnym. Nawa główna, transept oraz prezbiterium zdobione są sklepieniem gwiaździstym. Boczne nawy otrzymały kryształowe sklepienie. Posadzkę bazyliki tworzą płyty nagrobne. Na podstawie zachowanej numeracji można ustalić, że było ich 512. Pod nimi, na głębokości 3-4 m, spoczywają zmarli. Zespół płyt nagrobnych kościoła mariackiego jest jednym z najcenniejszych zespołów płyt mieszczańskich na świecie. Patrycjat Gdańska nie tylko ozdabiał swój kościół, lecz już od XV w. wybrał go jako miejsce spoczynku najbardziej zasłużonych osobistości. Stąd na posadzce świątyni mamy przegląd nazwisk oraz herbów i znaków ważniejszych rodów gdańskich.
Bazylika znajduje się na ulicy Podkramarskiej 5. Jest największą w Europie świątynią wybudowaną z cegły. Bazylika ma długość 105,5 m, szerokość w transepcie 66 m. Mury są ujęte od dołu kamiennym cokołem. U góry są zwieńczone blendami w formie okien oraz ozdobnym krenelażem. Każda nawa jest przykryta osobnym, dwuspadowym dachem. W murze znajduje się 37 okien o wysokości 18 m. Do wnętrza prowadzi siedem bram, każda z innej strony. Dominującym akcentem architektonicznym w zewnętrznej sylwetce kościoła jest masywna wieża dzwonna (po lewej stronie ryciny). Wznosi się na wysokość 77,6 m (licząc do kalenicy dachu – 82 m).
21. Znak Polski Walczącej namalowany na murze Stoczni
Po raz pierwszy znak Polski Walczącej namalował Aleksy Dawidowski 20 marca 1942 r. na balustradzie werandy kawiarni przy ul. Polnej w Warszawie. Autorką symbolu polskiego oporu była Anna Smoleńska (Hanka), która wzięła udział w tajnym konkursie na symbol nadziei na ostateczne zwycięstwo ogłoszonym w styczniu 1942 r. przez Biuro Informacji i Propagandy Związku Walki Zbrojnej. Jednym z głównych kryteriów oceny był wymóg łatwego narysowania znaku, by można było rysować go ukradkiem i szybko. Znak ten przyjął się i był rysowany był na murach i chodnikach okupowanego kraju w czasie II wojny światowej.
„P” i „W” oznacza Polskę walczącą, a kotwica – nadzieję na odzyskanie niepodległości Polski.
Od wieków w europejskiej kulturze kotwica symbolizuje spełnienie nadziei.
Znak Polski Walczącej był malowany również na murach stoczni przez robotników jako symbol walki o wolność i niepodległość.
Rycina przedstawia odręcznie namalowany znak Polski Walczącej na murze stoczni, na którym widnieją zygzaki przywodzące na myśl białe chmury. Po lewej stronie znaku namalowano datę „14.VIII”, a pod znakiem rok: „1980”. Z prawego ramienia kotwicy, wznoszącego się ku górze, wyłania się duży znak zapytania. Znak to litera P, która symbolizuje Polskę, zakończona stylizowaną literą W – symbol walki – lub kotwicą – symbol nadziei na odzyskanie niepodległości Polski
22. Archikatedra Oliwska
Kościół pw. Trójcy Świętej, NMP i św. Bernarda, znajduje się w gdańskiej dzielnicy Oliwa, przy ulicy Bp. Edmunda Nowickiego, pod numerem 5. Około 1200 r. sprowadzeni w 1186 r. cystersi zbudowali w Oliwie niewielkie murowane oratorium. Katedra była budowana etapami w okresach romańskim i romańsko-gotyckim w XIII w. oraz gotyckim w drugiej połowie XIV w. Przez te kilkaset lat była wielokrotnie niszczona, rozbudowywana i przebudowywana. Dzisiejszy barokowy kształt zyskała w latach 1579-1772. Główna nawa ma aż 107 m długości, przez co katedra jest najdłuższym kościołem w Polsce i jednym z najdłuższych na świecie. Fasada z wieżami wznosi się na wysokość 46 m, a powierzchnia wnętrza liczy 2200 m kwadratowych. Dach katedry wsparty jest na drewnianej konstrukcji, wykonanej z potężnych belek. Wszystkie elementy konstrukcji połączono metodami ciesielskimi, z użyciem kołków. Charakterystyczne dla budownictwa cysterskiego sygnaturki (wieżyczki z dzwonami) wzniesiono około 1600 r. Środkowa zawiera 3 dzwony, mniejsze po jednym. Kruchta (osłaniająca północne wejście) nawiązuje barokowym stylem do sąsiadującej Kaplicy Pięciu Ran, jednak powstała dopiero w 1910 r. Ogromny ciężar budowli wsparty jest na fundamentach wykonanych z olbrzymich granitowych głazów narzutowych. Do wnętrza katedry prowadzą schody i barokowy portal z piaskowca z 1688 r. Kościół, zgodnie z regułą cysterską, jest pomalowany na biało. Tylko żebrowane sklepienie jest przyozdobione złocistymi gwiazdkami, a wsporniki żeber – kolorowymi herbami dobroczyńców. Katedra w Oliwie słynna jest jednak przede wszystkim z powodu jej niebywałych organów. Na koncerty organowe przyjeżdżają tutaj dziesiątki tysięcy gości z całego świata.
Archikatedra Oliwska jest trzynawową bazyliką z ambitem, zbudowaną na planie krzyża łacińskiego. Niższe nawy boczne i ambit (obejście wokół prezbiterium za ołtarzem) przykryte są dachem pulpitowym. Ramiona transeptu, czyli nawy poprzecznej, zakończone są małymi wieżami posadowionymi na kalenicy. W południowej wieży znajduje się dzwon z 1619 r. W myśl tradycji cysterskiej nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem znajduje się wieża (1600 r.) z trzema dzwonami: „Święty Jan Chrzciciel” z 1637 r., przelany w 1922 r. oraz „Maria” i „Święty Wojciech” z 1967 r.
Na rycinie widzimy zachodnią barokową fasadę z portalem z piaskowca ufundowanym w 1688 r. przez opata Michała Hackiego, którego herb umieszczony jest nad wejściem. Nad nim zamontowano marmurową tablicę z wypisanymi patronami oliwskiego opactwa i kościoła oraz datę konstrukcji portalu i dokonane ozdobienie fasady świątyni w 1771 r. Nad portalem znajduje się wysokie, witrażowe okno, a nad nim monogramy Maryi i Jezusa, kartusz z datą: 1771.
Fasada ujęta jest w dwie ośmiokątne, smukłe, 46-metrowe wieże przykryte szpiczastymi, barokowymi hełmami.
Do wnętrza bazyliki od strony wejścia głównego prowadzą schody – różnica poziomów między powierzchnią placu a podłogą wynosi ponad 1 m.
23. Pomnik Poległych Stoczniowców 1970 w Gdańsku
Monument ma postać trzech krzyży z kotwicami. Upamiętnia ofiary grudnia 1970 r. Znajduje się na Placu Solidarności w Gdańsku, w pobliżu bramy nr 2 Stoczni Gdańskiej, niedaleko miejsca, gdzie odnotowano pierwsze ofiary robotniczej rewolty. Doszło wtedy do użycia broni przeciwko strajkującym robotnikom. Pomnik został odsłonięty wiele lat później – dopiero 16 grudnia 1980 r. Miało to związek z faktem, iż w roku 1980, w reakcji na robotnicze strajki i ich ogromną siłę, władze komunistycznego państwa zalegalizowały największy i jedyny w Europie środkowej i wschodniej, niezależny ruch społeczny „Solidarność”. Ruch ten był następnie głównym powodem wprowadzenia stanu wojennego w 1981 r. Po obradach tzw. Okrągłego Stołu zapoczątkowano proces „powrotu” Polski do rodziny państw demokratycznych. Gdański sierpień 1980 r. jest uznawany za początek procesu rozpadu imperium radzieckiego, które zastąpiło w roku 1917 imperium rosyjskie. Upadał powojenny, jałtański porządek na Starym Kontynencie. Masowe strajki, zakończone podpisaniem słynnych Porozumień Sierpniowych, stworzyły wyłom, który w konsekwencji doprowadził do ukształtowania się nowej mapy politycznej.
Pomnik skonstruowany jest z trzech krzyży na planie trójkąta, o wysokości 42 m, każdy waży 36 ton. Na każdym krzyżu zawieszona jest kotwica, ważąca około 2 ton. W dolnej części monumentu znajdują się płaskorzeźby ze scenami z życia stoczniowców. Krzyże mają nieregularne, spękane kształty. Na krzyżu północno-zachodnim umieszczony jest m.in. fragment wiersza Czesława Miłosza: „Który skrzywdziłeś człowieka prostego, śmiechem nad krzywdą jego wybuchając, (…) nie bądź bezpieczny. Poeta pamięta. Możesz go zabić – narodzi się nowy. Spisane będą czyny i rozmowy (…)„.
24. Pomnik Neptuna w Gdańsku
Dzieło autorstwa Piotra Hausena z roku 1615 jest najstarszym świeckim pomnikiem w mieście. Jest ustawiony przed gdańskim Dworem Artusa. W 1643 r. uruchomiono fontannę, z której raz na 100 lat wytryskuje gdańska złota wódka.
Figura Neptuna w stylu północnego manieryzmu odlana jest z brązu, waży ponad 650 kg i ma 2 m wysokości. Muskularny mężczyzna o rysach przypominających rzymski posąg konny Marka Aureliusza, ze schyloną głową zastygł w skręcie tułowia. W lewej ręce trzyma konchę muszli, a we wzniesionej prawej – gotowy do ciosu trójząb. Jego mięśnie ukazane są zgodnie z kanonem klasycznego piękna. Ujęcie jest dynamiczne, zastosowanie przegięć i napięć w dramatyczny sposób „ożywia” rzeźbę. Pod stopami Neptuna zwija się bestia, uzbrojony w pazury koń morski. Ogon potwora wije się wokół nogi Neptuna, a trójkątna płetwa zasłania nagość.
Posąg stoi na okrągłej czaszy z czarno-niebieskiego marmuru belgijskiego ustawionej na wysokim rzeźbionym trzonie z czarnego tufu.
Pomnik otoczony jest ośmioboczną żelazną kratą w formie płotka z czterema dekoracyjnie opracowanymi furtkami, ozdobioną polskim orłem i herbami Gdańska.
Trzon fontanny dekorowany stylizowanymi motywami roślinnymi i grzebieniowymi, wzbogacony u podstawy delfinem, łabędziem i puttami. Strumienie wody okalające podstawę posągu spadają na czaszę fontanny, skąd wypływają przez cztery rzygacze i opadają do dolnego basenu. Woda tryska również z trójzębu Neptuna.
25. Dwór Artusa w Gdańsku
Dwory Artusa powstawały w Europie średniowiecznej jako miejsca spotkań bogatego mieszczaństwa. Powołanie się na legendarnego króla Artura (Artusa) i jego rycerzy odpowiadało bogatym mieszczanom gdańskim, którzy naśladowali obyczaje rycerstwa. Budynek Dworu Artusa wzniesiono nieopodal Ratusza Głównego Miasta w pierzei północnej. Jest jednym z dziesięciu obiektów, które powstały nad Bałtykiem od początku XVI w. i jedynym zachowanym w tak oryginalnym stanie. Początkowo Dwór był niewielką budowlą, powstałą w latach 1476-1481. Był własnością najstarszego i najznamienitszego wśród gdańskich bractw – Bractwa św. Jerzego. Po pożarach w 1476 i 1477 r. Dwór odbudowano na koszt Rady Miejskiej, co osłabiło znacznie pozycję bractwa. Odbudowę zakończono w 1481 r. Od tamtego czasu zasadniczym zmianom podlegała jedynie fasada oraz wzbogacany wystrój wnętrza.
Obecnie Dwór Artusa wchodzi w skład Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. Gromadzi zbiory ilustrujące dzieje i funkcje tego obiektu na tle życia gospodarczego i publicznego miasta oraz formowanie się kultury świeckiej gdańskiego mieszczaństwa. Podobnie jak w czasach największej świetności, podejmowane są tutaj najwybitniejsze osobistości odwiedzające Gdańsk – monarchowie i prezydenci państw.
Do najważniejszych zabytków Dworu należy największy piec kaflowy w Europie. Ma wysokość 10,64 m. Składa się z 520 bogato zdobionych kafli.
Rycina z konieczności przedstawia tylko fragment obiektu. Trzeba zauważyć, że faktura tego obrazu jest trudna do rozszyfrowania – mnóstwo tutaj punktów i drobnych szczegółów. Po obejrzeniu poprzednich rycin czytelnicy już mają zapewne spore doświadczenie. Warto poświęcić trochę czasu i doświadczać się na tym obrazie i znaleźć atrakcyjne wrażenia, również dotykowe. Na dole znajdują się drzwi wejściowe, a nad nimi i obok trzy okna. Drzwi nieco wystają w porównaniu do lica ściany, ale trudno to wyczuć na rycinie. Prowadzą do nich schodki, których tutaj jednak nie zamieściliśmy.
26 i 27* Ściany Wielkiej Hali – Dwór Artusa w Gdańsku
Wystrój wnętrza Dworu Artusa pochodzi z fundacji poszczególnych bractw. Bractwa zajmowały ściśle określone miejsca pod ścianami i pomiędzy filarami Wielkiej Hali, dekorując je zgodnie z własną koncepcją. Wystrój wnętrza powstawał w kilku fazach. Najstarsze znane elementy pojawiły się pod koniec XV w. Większość zachowanego do dziś wystroju pochodzi z lat 30. i 40. XVI w. Stworzona wówczas formacja wyposażenia była uzupełniana do około 1588 r.
Kolejna faza wielkich fundacji dokonała się na przełomie XVI i XVII w. Późniejsze dzieła stanowiły już tylko mniej lub bardziej konsekwentne uzupełnienia wcześniej ukształtowanego obrazu wnętrza. Wielka Hala nie uniknęła znacznych strat w wyposażeniu w czasie wojen napoleońskich, jednak największe ubytki spowodowała II wojna światowa. Wiele z nich ocalało wyłącznie dzięki ewakuacji większości zabytkowych dzieł przez niemieckich konserwatorów i ukryciu ich poza strefą walk. Ocalała też bogata dokumentacja fotograficzna i rysunkowa, która umożliwiła powojenną odbudowę Dworu Artusa i rekonstrukcję bezcennego wystroju jego wnętrz. Wielka Hala ma powierzchnię około 400 m kwadratowych i wysokość 11 m. Jest wsparta na czterech granitowych filarach sklepieniem palmowo-gwiaździstym.
Ściana Północna – na rycinie widzimy ścianę z wielkimi łukowatymi oknami, Wielkim Piecem stojącym po prawej stronie ryciny oraz zegar w jej centralnym punkcie.
Na Ścianie Zachodniej po lewej i po prawej stronie umieszczone są ogromne malowidła. Pośrodku stoi rzeźba mężczyzny, który w prawej ręce trzyma wysoki kostur, a lewą podpiera się pod bok.
Lewy obraz to „Orfeusz wśród zwierząt”. Oryginalne dzieło Hansa Vredemana de Vries pochodzi z 1594 r., niestety spłonęło w roku 1945. Zrekonstruowano je komputerowo w 2001 r. Orfeusz – mityczny król Tracji – słynął z wielkiego talentu muzycznego, jest więc przedstawiany z lirą, tak jak na tym obrazie. Podania mówią, że grana przez niego muzyka miała moc uspokajania dzikich zwierząt, uciszania fal morskich, gniewu ludzkiego, a także uratowała żeglarzy przed syrenami w czasie wyprawy po Złote Runo. Na obrazie Orfeusza otaczają dzikie zwierzęta.
Na Zachodniej Ścianie Wielkiej Hali Dworu Artusa, zasiadali m.in. członkowie Ławy Trzech Króli.
* Ściany Wielkiej Hali w Dworze Artusa w Gdańsku przedstawione są na dwóch tyflografikach.
28. Wielki Piec w Dworze Artusa w Gdańsku
W narożniku północno-wschodnim Dworu Artusa wznosi się majestatyczna konstrukcja przypominająca Wieżę Babel, ciesząca oczy mnogością barw i smukłą formą. Wielki Piec zbudował mistrz zduński Georg Stelzener w latach 1545-1546.
Został wykonany z kolorowych, glinianych kafli. Ma pięć kondygnacji i zwęża się ku górze. Jest wyłożony 520 kaflami. Ma wysokość 10,62 m, szerokość 2,29 m, głębokość podstawy 2,71 m x 2,71 m, wagę 13 000 kg. Jest nazywany „królem wszystkich pieców”, ale jako urządzenie grzewcze służył relatywnie krótko.
Kafle na Wielkim Piecu są ważne, a nawet kluczowe, z bogatego, wyszukanego i konsekwentnie przeprowadzonego programu ikonograficznego zabytku. Oddaje on bowiem ducha czasów, w których powstał, oraz nastroje polityczno-religijne panujące wówczas w Europie i w Gdańsku.
Na cokole znajdują się cztery wizerunki: zakonnika, zakonnicy, błazna i kuglarki, a także niewielkie medaliony z antykizującymi męskimi głowami.
W XVIII w. fryz cokołu ozdobiono marmurową płaskorzeźbą przedstawiającą mężczyznę nie do końca odzianego, oglądającego w lustrze własne pośladki. Postać ta nosi imię Dyla Sowizdrzała, który według legendy miał odwiedzić Dwór Artusa.
Na trzech dolnych kondygnacjach przedstawione zostały wizerunki 11 władców europejskich, z których każdy został powtórzony aż dwudziestokrotnie, w różnych wersjach kolorystycznych. Każda z postaci ukazana została w bogato dekorowanej arkadzie, lecz bez herbu rodowego i insygniów władzy. Obok zaprezentowani zostali najważniejsi władcy luterańscy. Kafle w czwartej kondygnacji są większe od tych w niższych partiach pieca. Są to alegorie cnót: roztropność, umiarkowanie, cierpliwość oraz czystość. W ostatniej kondygnacji widnieją personifikacje Księżyca i bogini Wenus. Szczyt pieca wieńczą herby Rzeczypospolitej, Gdańska oraz Prus Królewskich.
29. Dyl Sowizdrzał na kaflu Wielkiego Pieca w Dworze Artusa w Gdańsku
Elementem dodanym do Wielkiego Pieca w XVIII w. jest alabastrowa, płasko rzeźbiona tabliczka z wizerunkiem Dyla Sowizdrzała, wędrownego błazna i figlarza, którego postać wywodzi się z folkloru niemieckiego.
Z kaflem Sowizdrzałowym związany jest ludyczny gdański żart. Odwiedzających Dwór Artusa po raz pierwszy proszono o objęcie rozpostartymi rękoma podstawy Wielkiego Pieca. Podczas gdy daremnie trudzili się, by rozciągnąć ramiona dostatecznie szeroko dla dotknięcia krawędzi podstawy pieca, mimowolnie przyciskali twarz do obnażonych pośladków Sowizdrzała, na co odpowiedzią były salwy śmiechu bywalców Dworu.
Na rycinie widać Dyla jakby padł na podłogę. Opiera się na niej plecami, prawym łokciem i prawym kolanem. Twarz zwrócił w naszą stronę. W prawej ręce trzyma kapelusz, a w lewej zwierciadło. Ma obnażone pośladki. Wyraźnie widać po prawej stronie ryciny jego nogi i stopy. Nieodłącznymi atrybutami Dyla są sowa i zwierciadło, ale na naszym rysunku sowy nie dostrzegamy.
30. Obserwatorium astronomiczne w dawnej wieży ciśnień w Olsztynie
Obserwatorium o wysokości 143 m n.p.m. mieści się w zewnętrznych murach dawnej wieży ciśnień, zbudowanej na wzgórzu Świętego Andrzeja. Znajduje się przy ulicy Żołnierskiej 13. Gdy w roku 1899 oddawano nowoczesny jak na tamte czasy wodociąg miejski, musiano zainstalować urządzenie pod nazwą wieża ciśnień. W górnej jej części znajdował się zbiornik wodny mieszczący około 500 m kwadratowych wody. Poziom wody przewyższał poziom dachów w dolnej części miasta, toteż dzięki grawitacji woda płynęła z kranów. W 1979 r., 6 lat po otwarciu Planetarium, rozpoczęło działalność Obserwatorium Astronomiczne, które spełnia rolę edukacyjną i popularyzatorską. Z dawnej wieży ciśnień pozostały jedynie zewnętrzne mury, gdyż wnętrze to współczesność. Kilka lat temu obiekt przeszedł generalną renowację, a niedawno wzbogacono go o windę i kolorową iluminację zewnętrzną. W obserwatorium jest zegar radiowy odbierający sygnały czasu słonecznego, zegar wahadłowy Shortta oraz pracownia promieniowania kosmicznego.
Na rycinie przedstawiona jest cylindryczna, ceglana wieża w stylu neoromańskim. W przyziemiu znajduje się portal wejściowy ujęty w półkolisty łuk. Powyżej widzimy trzon wieży przedzielony horyzontalnie w połowie wysokości podwójnym gzymsem, ozdobiony pilastrami połączonymi półkolistymi arkadami tworzącymi pomiędzy nimi blendy. W blendach usytuowane są naprzemiennie w układzie góra-dół okna, częściowo zamurowane. Górna część wieży jest nieco szersza, oddzielona od trzonu fryzem arkadkowym i zwieńczona krenelażem. Na szczycie budynku mieści się obserwatorium z kopułą obserwacyjną.
31. Katedra we Fromborku
Katedra kapituły warmińskiej we Fromborku stoi na wzgórzu nad brzegiem Zalewu Wiślanego, między rzekami: Bauda i Narusa. W 1275 r., kiedy po kolejnym powstaniu Prusów doszczętnie spalono katedrę w pobliskim Braniewie, biskup warmiński Henryk Fleming postanowił przenieść kapitułę warmińską i wybudować katedrę we Fromborku. Powstały w wyniku tego wyboru kompleks osadniczy składał się z dwóch, całkowicie od siebie niezależnych jednostek: zespołu katedralnego na wzgórzu i miasta nad brzegiem Zalewu Wiślanego. Dopiero w końcu XIX w. tarasy górny i dolny powiązano w jeden zespół. Nazwę przyjęto od Najświętszej Marii Panny, patronki katedry.
Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja jest gotyckim kościołem zbudowanym z czerwonej cegły w latach 1329–1388. Ma 90 m długości i 16,5 m szerokości – jest jedną z największych świątyń w Europie Środkowej. Jej monumentalną bryłę urozmaicają cztery ośmioboczne wieżyczki w narożach korpusu. Do południowej nawy dostawiona jest barokowa kaplica Salwatora, zwana kaplicą Szembeka. Fasada zachodnia zwieńczona została dekoracyjnym szczytem pomiędzy frontowymi wieżyczkami.
Na rycinie widzimy gotycką katedrę z drzwiami z ozdobnym portalem pośrodku. Jej monumentalną bryłę urozmaicają cztery ośmioboczne wieżyczki w narożach korpusu – dwie z nich widoczne na rycinie. Pod wieżyczkami widać wąskie, wysokie okna gotyckie. Budowla ma formę ceglanej, trójnawowej hali z wydłużonym, zamkniętym prezbiterium.
32. Kościół ze wsi Rychnowo w skansenie w Olsztynku
W skansenie znajduje się kopia Kościoła wybudowanego w 1714 r. Kopia została wybudowana między rokiem 1911 a 1913 w Królewcu, do Olsztynka przeniesiono ją w latach 1938-1942.
Obiekt o konstrukcji drewnianej wybudowano na planie ośmioboku, z niewielką kruchtą przy ścianie południowej i zakrystią przy ścianie północnej. Zrąb budynku spoczywa na podmurówce z polnych kamieni. Skonstruowany jest z bali sosnowych łączonych na jaskółczy ogon. Okna witrażowe są szklone na ołów. Dach kościoła jest ośmiospadowy i poszyty trzcinową strzechą. Posadzkę ułożono z cegieł. Wystrój kościoła jest kopią wnętrza oryginalnego: polichromie na stropie przedstawiają kuszenie Adama w Raju, a na ścianach znajdują się postacie jedenastu Apostołów. Na drzwiach wejściowych przedstawiono św. Piotra, a za ołtarzem postać Marcina Lutra. Postacie są obwiedzione stylizowanym ornamentem.
Kościół wyposażony jest w oryginalny ołtarz – tryptyk z 1662 r., który został przeniesiony z rozebranego w 1894 r. kościoła w Różyńsku Wielkim k. Pisza. W centralnej części ołtarza znajduje się obraz olejny przedstawiający Chrystusa Ukrzyżowanego. Na skrzydłach ołtarza namalowane są postacie czterech ewangelistów, a w górnej części wniebowstąpienie Chrystusa. W kościele znajduje się także polichromowana ambona i chór. Ławki dworskie stoją z boku ołtarza.
Po lewej stronie ryciny znajduje się wolnostojąca dzwonnica zwieńczona krzyżem. Po prawej stronie jest przedstawiony kościół z wejściem pośrodku i dwoma oknami po bokach.
33. Mysia Wieża w Kruszwicy
Wieża została zbudowana na Półwyspie Rzępowskim, na jeziorze Gopło. Kruszwica jest nierozerwalnie związana z początkami polskiej państwowości. Najstarsze ślady osadnictwa na terenie dzisiejszej Kruszwicy sięgają epoki kamienia. Najcenniejszym zabytkiem Kruszwicy, niepisanym symbolem miasta, jest właśnie ceglana, gotycka wieża stojąca samotnie na Zamkowym Wzgórzu. Wraz z resztkami murów stanowi pozostałość zamku obronnego z XIV w. Zamek ten zbudowano w czasach Kazimierza Wielkiego około roku 1350, w miejscu starego grodu. Kruszwicki zamek pełnił ważną funkcję strategiczną. Był warownią na pograniczu polsko-krzyżackim. Po zawarciu w 1466 r. II pokoju toruńskiego, kazimierzowski zamek pełnił już tylko funkcje administracyjne. Odwiedzający Kruszwicę wspinają się na szczyt Mysiej Wieży, stanowiącej doskonały punkt widokowy. Roztacza się z niej niezapomniany widok na malownicze zatoczki i wysepki jeziora Gopło, miasto oraz okoliczną równinę.
Po prawej stronie ryciny pokazany jest przylegający do wieży mur. Po lewej stronie znajduje się także mur oraz spiralne schody.
Mysia Wieża ma kształt ośmioboczny, zbudowana jest na cokole z głazów narzutowych i ma wysokość 32 m. Na szczyt prowadzi 109 stopni. Początkowo schody wiodą na zewnątrz, jednak na wysokości murów prowadzą już wewnątrz wieży. Wnętrze podzielone jest na sześć kondygnacji różnej wysokości.
34. Filharmonia Pomorska w Bydgoszczy
Orkiestra Symfoniczna Filharmonii Pomorskiej powstała w 1946 r., a swym rodowodem sięga okresu międzywojennego i istniejącej wówczas Miejskiej Orkiestry Symfonicznej. Capella Bydgostiensis pro Musica Antiqua powstała w 1962 r. i była jednym z pierwszych w kraju zespołów prezentujących muzykę dawną na instrumentach z epoki i ich kopiach.
Neoklasycystyczny gmach Filharmonii, wybudowany w 1958 r. dzięki pierwszemu jej dyrektorowi Andrzejowi Szwalbe, posiada salę koncertową na 880 miejsc, która słynie z genialnej akustyki. Ma dodatkowo salę kameralną na 170 miejsc i foyer koncertowe na 170 miejsc. Mieści się przy ulicy Andrzeja Szwalbego 6. W 1958 r. nadano instytucji imię Ignacego Jana Paderewskiego. Działalność artystyczna Filharmonii Pomorskiej to koncerty symfoniczne, kameralne oraz liczne recitale najwybitniejszych wirtuozów z całego świata. Bezprecedensowymi wydarzeniami artystycznymi stały się występy wielu światowych sław. Gmach Filharmonii Pomorskiej jest również miejscem licznych kongresów i sympozjów organizowanych przez uczelnie, banki, wielkie korporacje i firmy. Od 1958 r. prowadzona jest tu działalność edukacyjna dla wszystkich grup wiekowych. W ciągu roku odbywa się około 1,5 tys. audycji i koncertów umuzykalniających (na miejscu i w placówkach oświatowych województwa kujawsko-pomorskiego) dla prawie 200 tysięcy słuchaczy. Prowadzone są transmisje online audycji muzycznych z sali kameralnej FP, a także muzyczne filmowe programy edukacyjne. Filharmonia współprowadzona jest przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Samorząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego.
Rycina przedstawia widok Filharmonii Pomorskiej od frontu. W jej dolnej części znajdują się schody prowadzące do trojga drzwi. Na pierwszym piętrze, w dwóch rzędach umieszczono po pięć okien na każdej kondygnacji, pomiędzy którymi znajdują się kolumny. Nad nimi widnieje napis: „Filharmonia Pomorska”. Na dachu budynku znajduje się taras widokowy.
35. Bazylika konkatedralna Św. Trójcy w Chełmży
Konkatedra usytuowana przy ulicy Tumskiej 14 jest dawną katedrą biskupstwa chełmińskiego. Znajduje się na skarpie nad brzegiem jeziora. To gotycki kościół i symbol tego miasta. Góruje nad miejscowością pokazując jego dawną świetność. Kościół był budowany od 1251 r. Potem wielokrotnie niszczony, np. przez Prusów w 1267 r. i 1286 r. czy w 1422 r. przez najeźdźców litewsko-tatarskich. Najważniejszą późniejszą przebudową było nałożenie barokowego hełmu pod koniec XVII w. Jednak raczej bez większych zmian od czasów średniowiecza kościół przetrwał do dzisiaj. W 1982 r. Jan Paweł II podniósł godność świątyni do bazyliki mniejszej, ale w 1992 r. ten sam papież usunął diecezję chełmińską, a jej tereny objęły diecezje toruńska i pelplińska. Jednocześnie kościół w Chełmży ze względu na swoje duże znaczenie został mianowany konkatedrą, czyli drugim w hierarchii kościołem diecezji. Jest to kościół halowy, z transeptem. Zachowała się płyta nagrobna Siegfrieda von Feuchtwangena zmarłego w 1311 r. Z dzieł gotyckich zachowała się także XV-wieczna grupa Ukrzyżowania. Większość wyposażenia pochodzi z epoki baroku: ołtarz główny, ołtarze boczne i obrazy. Ciekawostką kościoła jest czaprak z konia Kary Mustafy, który podarował świątyni król Jan Sobieski.
Rycina przedstawia widok świątyni od frontu. Bazylika składa się z trzech fasad. W centralnej fasadzie jest dwoje drzwi. Nad drzwiami, na wysokości pierwszego piętra, znajduje się ozdobne, okrągłe okno. Wyżej są widoczne cztery okna. Lewa strona ryciny przedstawia wysoką wieżę z czterema rzędami okien. Nad oknami jest zegar, a wyżej dzwonnica. Na szczycie usytuowany jest krzyż. W prawej fasadzie, na wysokości pierwszego piętra są dwa okna, a na górze fasady jeszcze jedno małe okienko. Dach ma trójkątny kształt.
36. Pomnik Mikołaja Kopernika w Toruniu
Tuż przy ratuszu znajduje się pomnik najsłynniejszego Torunianina, twórcy teorii heliocentrycznej, Mikołaja Kopernika. Inicjatorem uhonorowania Mikołaja Kopernika pomnikiem na Rynku Starego Miasta w Toruniu był Stanisław Staszic, publicysta, filozof i działacz epoki oświecenia, prezes Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk.
Pomnik wykonał berliński rzeźbiarz Fryderyk Chrystian Tieck – dyrektor Oddziału Rzeźby Galerii Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie. Odlano go z brązu i odsłonięto w 1853 r. Jest to jeden z najwcześniejszych pomników Kopernika w Polsce i na świecie. Statua astronoma ma wysokość 2,6 m. Stoi na wysokim granitowym cokole, na którym widnieje złotymi literami wypisany łaciński napis w tłumaczeniu: „Mikołaj Kopernik Toruńczyk, ruszył Ziemię, wstrzymał Słońce i Niebo”. Kopernik przedstawiony jest w todze profesorskiej, w lewej ręce trzyma astrolabium – przyrząd astronomiczny do mierzenia wysokości ciał niebieskich nad horyzontem, prawą ręką wskazuje niebo. Młodzieńcza twarz Kopernika ozdobiona jest delikatnym, widocznym z bliska wąsem. Astronom ma poważny wyraz twarzy, a na głowie bujne loki.
37. Krzywa Wieża w Toruniu
Jest jedną z ciekawszych i najstarszych baszt obronnych średniowiecznego Torunia. Nazwę zawdzięcza znacznemu odchyleniu od pionu, wynoszącemu około 140 cm, spowodowanemu prawdopodobnie przesunięciem się gliniastego podłoża. Krzywa Wieża, pochylając się, z czasem osiadła na twardszym podłożu i dziś stoi stabilnie. Kilkaset lat temu wierzono, że skrzywienie baszty było karą boską za rewolucyjne odkrycia Mikołaja Kopernika. Wiadomość o tym dotarła nawet do Rzymu i była poważnym argumentem za wpisaniem książki toruńskiego astronoma do indeksu ksiąg zakazanych.
Krzywa Wieża została wzniesiona w murach obronnych dawnego Torunia w XIV w. jako jedna z kilkudziesięciu podobnych baszt. Początkowo składała się tylko z trzech zewnętrznych ścian, umożliwiając toruńskim obrońcom wciąganie na górną kondygnację pocisków i wrzących cieczy, którymi odpierano ataki wrogów. Wraz z rozwojem artylerii zanikało obronne znaczenie wieży, w związku z czym już w XVIII w. umieszczono w niej więzienie. Krzywa Wieża pełniła też funkcje mieszkalne, biurowe i restauracyjne.
Do dziś zachowały się liczne fragmenty średniowiecznych fortyfikacji, jak choćby pas murów od strony Wisły oraz kilka baszt przy ulicy Podmurnej i Strumykowej, w miejscu dawnej granicy między Starym i Nowym Miastem Toruniem.
Krzywa Wieża jest otoczona z dwóch stron murem, na którym po jego lewej stronie są widoczne trzy małe okienka. Wieża jest przechylona na prawą stronę. Posiada trzy rzędy okien, pod każdym rzędem jest ozdobny gzyms.
Gotycka baszta miejska zbudowana jest na planie rombu. Czterokondygnacyjna budowla w poziomie pierwszego piętra ma po stronie zachodniej zewnętrzną latrynę (współcześnie zrekonstruowaną), zbudowaną na planie ćwiartki koła, opartą o ścianę baszty i mur obwodowy miasta. Wieża nakryta jest dachem pulpitowym osłoniętym od trzech stron murem obwodowym baszty. Pochylona jest w kierunku północnym o około 6 stopni. Trzy ściany są ceglane, nietynkowane, zdobione gotyckimi fryzami wyznaczającymi pierwotne kondygnacje oraz fryzem wypukłym pod koroną baszty. Parter i piętra baszty składają się z klatki schodowej oraz jednego pomieszczenia na każdej kondygnacji.
38. Pałac Branickich w Białymstoku
Pałac Branickich jest późnobarokową, zabytkową rezydencją magnacką epoki saskiej, która od XVIII w. nazywana jest “Wersalem Podlaskim” lub ”Wersalem Północy”. Składa się z korpusu głównego i dwóch bocznych skrzydeł.
Pałac zbudowano w miejscu obronnego dworu Wiesiołowskich z XVI w. W końcu XVII w. został przebudowany. W XVIII w. odziedziczył go Jan Klemens Branicki, hetman wielki koronny, który w 1728 r. rozpoczął przebudowę pałacu i założenia parkowego trwającą prawie do końca jego życia.
Po bezpotomnej śmierci Branickiego w 1771 r., a później jego żony Izabeli (1808 r.), pałac stał się własnością cara Aleksandra I. W 1821 r. w skrzydle pałacu urządzono cerkiew garnizonową. W 1838 r. budynek przystosowano do celów szkolnych i przeznaczono na Instytut dla Panien Szlacheckich. W 1846 r. w lewym skrzydle pałacu urządzono szpital i pokoje dla wychowawczyń. W końcu XIX w. przebudowano I piętro korpusu głównego pałacu, niszcząc rokokowy wystrój pomieszczeń. W 1915 r. instytut został ewakuowany ze względu na działania wojenne. Do 1918 r. pałac zajmowali Niemcy. W okresie międzywojennym siedzibę miały tu władze wojewódzkie, starostwo i sąd. W czasie II wojny światowej pałac został zdewastowany i spalony. Po wojnie rozpoczęły się prace przy odbudowie pałacu i jego otoczenia i trwały do 1962 r. Przywrócono pałacowi wygląd z okresu jego największej świetności przypadającej na połowę XVIII w. Od 1950 r. Pałac Branickich jest siedzibą Uniwersytetu Medycznego.
Rycina prezentuje jedynie fragment budowli, toteż po obu jej stronach mamy dwie pionowe, przerywane kreski. Na górze widzimy dwa wystające dachy zakończone kopułami z iglicami. Na dole, pośrodku są drzwi wejściowe, które jednak na rycinie są trudno wyczuwalne. Nad drzwiami znajduje się balkon i okno.
Pałac został wzniesiony na planie odwróconej litery U, z prostokątnym w rzucie korpusem głównym połączonym ze skrzydłami bocznymi kolumnowymi galeriami. Korpus główny ma kształt prostopadłościanu i trzy kondygnacje. Boczne skrzydła są jednokondygnacyjne. Pałac jest kryty dachem czterospadowym, alkierze hełmami. Elewacje, rozczłonkowane pilastrami i płycinami, zwieńczone są balustradami i ozdobione rzeźbami. Okna na piętrze są wysokie, sięgające od podłogi do sufitu, zabezpieczone zewnętrzną balustradą.
39. Pałacyk Cytronów w Białymstoku
W latach 1910-1913 na miejscu niewielkiego budynku powstał reprezentacyjny pałacyk z secesyjną elewacją. W 1923 r. nieruchomość kupił białostocki fabrykant Samuel Hirsz Cytron – jeden z najpotężniejszych białostockich przemysłowców przełomu XIX i XX w. Od 1921 r. budynek zajmowało białostockie Kuratorium Okręgu Szkolnego. W okresie międzywojennym mieszkał w nim syn Samuela – Benjamin Cytron. W 1927 r. Okręg Szkolny opuścił posiadłość, a Samuel wynajął pomieszczenia Inspektoratowi Szkolnemu. Na parterze mieściły się wówczas biura Izby Skarbowej. W następnych latach pałac był siedzibą Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Towarzystwa Krajowego Prus Wschodnich, w 1944 r. wojskowej administracji radzieckiej, w 1947 r. Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Od lat 50. do 1974 r. mieściła się tu Powiatowa Komenda Milicji Obywatelskiej. W 1976 r. budynek stał się siedzibą Muzeum Ruchu Rewolucyjnego, które w 1990 r. przekształcono na Muzeum Historyczne Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. Muzeum zajmuje się głównie historią miasta i regionu. W jego zbiorach znajduje się ponad 70 tys. eksponatów, zgromadzonych w działach: realia, ikonografia, archiwalia, numizmaty.
Na parterze odtworzono wygląd saloników z czasów, gdy kamienica należała do rodu Cytronów: ceglasty wita gości, potem zielony jadalny i niebieski kawowo-herbaciany. Po drugiej stronie korytarza znajduje się salon, do którego gospodarz zapraszał panów na cygaro, bądź na męskie pogawędki oraz jego gabinet. Jest też buduar pani domu.
Pałacyk ma dekoracyjną elewację ozdobioną secesyjnymi motywami: kwiatami słonecznika oraz gałązkami i wianuszkami laurowymi. Kształt okien jest charakterystyczny dla secesji. Okno na poddaszu zamknięte jest półkoliście. Dwukondygnacyjny budynek główny zbudowany jest na planie zbliżonym do kwadratu, nakryty dwuspadowym dachem krytym blachą.
Po lewej stronie ryciny jest wejście główne, a po prawej przejazd na podwórze zamknięty łukiem. Na pierwszym piętrze okno sięga podłogi, wychodzi na owalny balkon.
Całość zwieńczona jest gzymsem z balustradą, na środku podkreślona półkolistym szczytem z obeliskami i balustradą. W osiach bocznych zwracają uwagę półkoliste szczyty z owalnymi płycinami, obwiedzionymi girlandami.
40. Kościół św. Rocha w Białymstoku
Na wzgórzu św. Rocha, na miejscu niewielkiej, murowanej kaplicy z połowy XVIII w. w roku 1927 rozpoczęła się budowa kościoła. Miał pełnić funkcję pomnika wdzięczności Bogu za odzyskanie niepodległości i za ochronę Ojczyzny przed Armią Czerwoną w 1920 r. Może właśnie dlatego podczas II wojny światowej kościół, jako jeden z nielicznych w Polsce obiektów, nie uległ zniszczeniu. Budowę zakończono w 1945 r.
Kościół zbudowano w stylu modernistyczno-ekspresjonistycznym, na planie ośmioboku. Całość wygląda jak trzy stopniowo narastające bryły. Pierwsza tworzy zasadniczy plan świątyni, druga i trzecia stanowią ośmioboczne parawanowe attyki. Świątynia góruje nad miastem ze wzgórza Świętego Rocha wraz z rzeźbą Chrystusa Dobrego Pasterza znajdującego się na galerii dziedzińca. Kościół jest otoczony białym murem z czterema narożnymi wieżyczkami, przypominającymi baszty. To nawiązanie do typowej kresowej architektury obronnej. Znaczącym elementem kościoła jest strzelista, ażurowa wieża. Wnętrze przykryte jest szklaną kopułą z witrażami. Kryształowe motywy są ozdobą ścian i sklepień. Na terenie kościoła znajduje się plebania, sala teatralna Akcji Katolickiej, biblioteka parafialna, klasztor Sióstr Misjonarek Świętej Rodziny i sale katechetyczne.
Kościół jest zbudowany z żelazobetonu i cegły, otynkowany, na rzucie ośmiobocznym. Dominującym elementem świątyni jest 78-metrowa, strzelista wieża, czworoboczna w niższej kondygnacji, wyżej w formie walca ujętego ośmioboczną, ażurową kompozycją o motywie monumentalnych otworów zamkniętych półkoliście, z krzyżem. Powyżej widzimy węższą, ośmioboczną wieżę zdobioną motywem kryształowym, zwieńczoną ostrosłupowym dachem, na którym znajduje się złocista korona i figura Matki Bożej Niepokalanej. Okna są wąskie, zamknięte trójbocznie, zwieńczone ostrołukowym motywem kryształowym. Drzwi są dwuskrzydłowe, też z motywem kryształowym.
Kościół otoczony jest białym murem. Na dole ryciny widzimy właśnie ten mur. Po lewej jego stronie znajduje się brama, a nad nią figura Chrystusa. Na środku wznoszą się kolejne kondygnacje – coraz wyższe i węższe.
41. Cerkiew pw. Świętego Ducha w Białymstoku
To największa i jedna z najpiękniejszych cerkwi w Polsce. Znajduje się przy ulicy Antoniuk Fabryczny 13. Zaprojektował ją Jan Kabac w latach 80. XX w.
Budynek przypomina chmurę ognistych, zstępujących z nieba płomieni. Kształt świątyni jest bezpośrednim nawiązaniem do Zesłania Świętego Ducha. Ognistożółty budynek wieńczy 5 czarnych kopuł, z których największa symbolizuje Jezusa Chrystusa, a 4 mniejsze Ewangelistów. Na każdej kopule umieszczony jest krzyż prawosławny na chwałę Jezusowi Chrystusowi. Budynek ma wysokość 60 m, jego główna kopuła 23 m, a znajdujący się na niej krzyż o wadze 800 kg – 7,5 m. Cerkiew jest dwupoziomowa, na dole odprawiane są nabożeństwa. W górnej części znajdują się przepiękne freski, czyli malowidła ścienne, zgodne z kanonami sztuki późnego Bizancjum. Freski przedstawiają Jezusa Chrystusa i świętych z Nowego i Starego Testamentu. Na sklepieniu kopuły znajduje się imponujący fresk przedstawiający Trójcę Świętą. Pośrodku zawieszona jest gołębica – symbol Ducha Świętego, od której promieniście odchodzą promienie. W cerkwi znajduje się największy w Polsce ikonostas, czyli ozdobna, pokryta ikonami ściana, oddzielająca ołtarz od strefy, w której przebywają wierni. Za ikonostasem znajdują się dwa ołtarze.
Na rycinie widzimy ściany i kopuły w kształcie języków ognia. Na każdej kopule umieszczony jest krzyż prawosławny. Po prawej stronie znajduje się 70-metrowa dzwonnica, zbudowana na planie kwadratu o boku 12 m. Od wysokości 26 m na trzech poziomach znajduje się 10 dzwonów.
42. Cerkiew na Świętej Górze Grabarka
Na Świętą Górę Grabarkę od stuleci podążają prawosławni pielgrzymi. W 1710 r., kiedy epidemia cholery szalała na terenach Podlasia, pewien starzec miał objawienie, że ratunek można znaleźć na pobliskim wzgórzu. Wierni przynosili krzyże, modlili się i pili wodę ze źródełka. W kronice siemiatyckiej parafii napisano, że ratunek od choroby znalazło wówczas ok. 10 tys. ludzi. W podzięce Bogu za cud zbudowano na tym miejscu drewnianą kapliczkę Przemienienia Pańskiego.
Cerkiew była przebudowywana, remontowana i upiększana do 1990 r., kiedy to doszczętnie spłonęła. Nowa, murowana cerkiew została wyświęcona w 1998 r. Od setek lat ludzie przychodzą tu z prośbą i modlitwą o pomoc. Zostawiają swoje krzyże, pod którymi kryją się ich osobiste troski, smutki i radości. Najbardziej liczne pielgrzymki przybywają na Świętą Górę w święto Przemienienia Pańskiego (18/19 sierpnia), ale wierni, pielgrzymi i turyści docierają tu przez cały rok.
Nowa cerkiew Przemienienia Pańskiego została wyświęcona w 1998 r. Choć została odbudowana na wzór świątyni sprzed pożaru, to na życzenie parafian nie jest drewniana. Jej szkielet jest murowany i jedynie pokryty drewnem zarówno od zewnętrznej, jak i wewnętrznej strony. Nie znając jej historii można się nie zorientować, że nie jest to cerkiew drewniana.
Na rycinie widoczne są drzwi wejściowe do cerkwi, nad nimi daszek. Na wysokości sufitu parteru jest jeden dach okalający budynek, a nad pierwszym piętrem – drugi. Cerkiew zwieńczono prawosławnym krzyżem.
Murowana cerkiew założona jest na wydłużonym rzucie. Nakryto ją jednokalenicowym dachem krytym blachą o szerokim okapie. Złożona jest z prosto zamkniętego prezbiterium, dwudzielnej nawy i dwukondygnacyjnej kruchty mieszczącej na piętrze dzwonnicę. Nawę zwieńczono wieloboczną sygnaturką z kopułą. Nad dzwonnicą i daszkiem osłaniającym wejście ustawiono niewielkie kopułki na szyjach. Elewacje oszalowano poziomo, szczyty pionowo. Węgły obito deskami i ozdobiono rytymi ornamentami. Otwory okienne i drzwiowe obwiedziono gładkimi opaskami.
43. Meczet tatarski w Kruszynianach
To najstarszy w Polsce muzułmański meczet drewniany. Pochodzi z XVIII w. Jest to unikalny zabytek – w granicach Rzeczpospolitej znajdują się tylko dwa tego typu obiekty.
Konstrukcja świątyni jest postawiona na planie prostokąta, na niskiej, kamiennej podmurówce. Z zewnątrz i wewnątrz meczet pokryty jest drewnianą boazerią pomalowaną na ciemnozielony kolor (zieleń to kolor islamu). Wnętrze – zgodnie z muzułmańskim układem – podzielone jest na część męską, gdzie znajduje się mihrab (wnęka wskazująca kierunek Mekki), minbar (stąd imam głosi kazania) oraz przestronny balkon dla młodzieży. Druga wydzielona część przeznaczona jest dla kobiet. Całość zdobią napisy koraniczne i zdjęcia bądź obrazy meczetów.
Meczet został nakryty wysokim dachem trójspadowym, w kalenicy którego usytuowana jest niewielka, ośmioboczna wieżyczka nakryta blaszanym cebulastym hełmem, niewidoczna na rycinie. W jej zwieńczeniu na trzonie osadzono sierp księżyca. Fasada poprzedzona jest prostokątnym w rzucie przedsionkiem z wejściem do babińca, z oknami w ściankach bocznych i dwuskrzydłowymi drzwiami wejściowymi. Przedsionek zwieńczono odcinkowym szczytem i nakryto półokrągłym dachem. W górnej części fasada jest trójosiowa, zakończona trójkątnym szczytem ujętym po bokach czworobocznymi wieżami, które spełniają funkcje minaretów. Wieże zwieńczono kopulastymi, ośmiobocznymi, spłaszczonymi hełmami, na których osadzono półksiężyce. Dach świątyni pokryty jest gontem, hełmy wież i przedsionki – blachą.
44. Meczet w Bohonikach
Meczet w Bohonikach to jedna z dwóch świątyń muzułmańskich znajdujących się na Szlaku Tatarskim w województwie podlaskim.
To drewniany budynek z drugiej połowy XIX w. zbudowany na planie prostokąta, z niewielkim, również prostokątnym mihrabem (nisza wskazująca kierunek, w którym znajduje się Mekka) w elewacji południowej.
W dawnej Rzeczypospolitej nie było meczetów murowanych, ze względu na koszty, których małe gminy muzułmańskie nie mogły udźwignąć. Podobnie jak inne obiekty tego typu, powstałe na Litwie i Białorusi, meczet w Bohonikach jest budowlą o nieskomplikowanej bryle, jasnym układzie przestrzennym i bardzo oszczędnym detalu.
We wnętrzu są trzy części: większa przeznaczona dla mężczyzn, mniejsza dla kobiet i wspólny przedsionek. W salach modlitw na podłogach leżą dywany. W meczecie nie zobaczymy żadnego wizerunku, na ścianach są jedynie wypisane w języku arabskim wersety z Koranu zwane muchirami. Zakaz przedstawiania postaci ludzkich bądź zwierzęcych wykształcił nowy rodzaj zdobnictwa, zwany arabeską – jest to motyw winorośli pnącej. Funkcjonowanie meczetów w Bohonikach i Kruszynianach bez wątpienia należy wiązać z osadnictwem tatarskim za Jana III Sobieskiego, przywilejem królewskim wydanym w Grodnie dnia 12 marca 1679 r.
Rycina przedstawia jedną ze ścian budowli, z drzwiami wejściowymi po prawej stronie, z dwoma oknami i dachem zwieńczonym sygnaturkowym minaretem.
Namiotowy dach pokryto gontem, tak jak dwuspadowe daszki nad mihrabem i gankiem. Sześcioboczna wieżyczka wraz z hełmem obita jest blachą miedzianą i zwieńczona szpicem z trzema kulami i półksiężycem. W wieżyczce umieszczono sześć okien sześciokwaterowych z ozdobnymi nadokiennikami z motywem półksiężyca. Na rycinie widoczne są trzy z nich.
45. Klasztor Dominikanów w Sejnach
Budowę klasztoru rozpoczęto około 1619 r. Prace budowlane i wykończeniowe trwały do schyłku XVII w. Klasztor nosi cechy wczesnego, lokalnego baroku. Czworoboczna budowla z masywnych murów z wirydarzem (dziedzińcem) pośrodku i czterema narożnymi okrągłymi bastionami krytymi hełmami sprawia wrażenie bardziej zamku niż miejsca ciszy i modlitwy.
Z chwilą utworzenia diecezji sejneńskiej część lokalu przeznaczono dla biskupa i seminarium duchownego. Po II wojnie światowej mieściły się tu szkoły oraz urzędy gminne.
Od 1610 r. kościół klasztorny w Sejnach był miejscem pielgrzymkowym i odpustowym. Na początku XVII w. do klasztoru sprowadzono słynącą łaskami drewnianą figurę Matki Bożej z Dzieciątkiem, którą początkowo opiekowali się dominikanie, a od XIX w. księża diecezjalni. Jest to drewniana figura szafkowa Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XV w. wykonana w kształcie tryptyku. Kult maryjny w Sejnach rozwijał się najsilniej w XVIII w. W 1973 r. nastąpiło podniesienie kościoła parafialnego do rangi bazyliki mniejszej, a koronacja figury Matki Boskiej Sejneńskiej odbyła się w 1975 r.
Większość ołtarzy i malowideł w stylu barokowym pochodzi z drugiej połowy XVIII w. W nawie głównej kościoła znajdują się organy neobarokowe z 1907 r., na których od 1993 r. odbywają się koncerty Międzynarodowego Festiwalu Organowego Młodych.
Na rycinie widać dwuwieżową fasadę trójkondygnacyjną, przykrytą barokowymi hełmami. Fasada ma charakter zdecydowanie wertykalny, jest trójosiowa, dwukondygnacyjna.
Kościół wzniesiono jako trójnawową bezwieżową halę o fasadzie zwróconej na zachód. W latach 60. XVIII w. powiększono go o kruchtę i dwie wieże dostawione od wschodu. W latach ok. 1666 i 1880 dobudowano boczne kaplice. Pozostałością pierwotnej bryły świątyni jest schodkowy szczyt nad dawną fasadą.
46. Klasztor w Wigrach
Wigry to jezioro morenowe położone w północno-wschodniej Polsce. Na terenie jeziora występują liczne półwyspy, które zajmują powierzchnię około 70 ha. Na półwyspie Klasztornym znajduje się miejscowość Wigry z zabytkowym klasztorem byłego zakonu kamedułów.
Okolice Wigier były ulubionym miejscem polowań polskich władców. W 1667 r. król Jan Kazimierz nadał zakonowi kontemplacyjnemu kamedułów wyspę wraz z zabudowaniami, okoliczne jeziora oraz dużą część puszczy. W 1668 r. Kameduli założyli tu swoją siedzibę. Pobudowali kaplicę, kościół i zabudowania gospodarcze. W 1671 r. olbrzymi pożar strawił drewniane budynki. W 1694 r. kameduli przystąpili do budowy dużego zespołu klasztornego z kościołem z cegły.
W skład zabytkowego dziś zespołu klasztornego wchodzą: kościół parafialny pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, refektarz z bramą wjazdową, dom furtiana, Wieża Zegarowa, Brama Wjazdowa, Wieża Schodowa, dom gościnny „królewski”, Kaplica Kanclerska, 17 eremów, plebania i budynek gospodarczy. Do zwiedzania udostępnione są: apartamenty i Kaplica Papieska, krypty w kościele, Wieża Zegarowa, wystawy oraz czytelnia Jana Pawła II, utworzona po jego noclegu na terenie klasztoru w 1999 r. W późnobarokowym kościele z bogatym wystrojem wnętrza odbywają się msze i koncerty chorału gregoriańskiego.
W krypcie kościelnej znajduje się ponad 40 zamurowanych wnęk z ciałami zmarłych eremitów. W dwóch przeszklonych wnękach widać poczerniałe kości. Na ścianie znajduje się malowidło przedstawiające taniec śmierci, alegorię śmierci zapraszającej mnicha do tańca.
Na rycinie uwidoczniony jest dziedziniec z eremami (domy pustelnicze). Pośrodku znajduje się wieża zegarowa, która spełnia funkcję także wieży widokowej.
Kameduli osiedli na niewielkiej wyspie na jeziorze Wigry w 1668 r. To miejsce było idealne, zgodne z regułami kamedulskiego zakonu – z dala od ludzi, w odosobnieniu, w otoczeniu dzikiej puszczy i jeziora. Zakonników wyróżniała wielka skromność, pracowitość i pustelniczy tryb życia. Każdy z nich mieszkał w odosobnieniu, w niewielkiej i bardzo skromnie urządzonej celi. Dziś w eremach można zamieszkać.
47. Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia NMP w Białymstoku
Zespół Bazyliki Archikatedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku składa się z kościoła farnego z okresu późnego renesansu i katedry z początku XX w. zbudowanej w stylu neogotyckim.
Biały kościółek farny jest najstarszą murowaną budowlą w Białymstoku. Powstał w latach 1617-1626 w miejscu istniejących tu wcześniej kościołów drewnianych. Wówczas świątynia miała charakter późnogotycki z elementami renesansu. W 1751 r. ściany kościoła zostały pokryte malowidłami (polichromią). Do wnętrza prowadzą masywne, okute drzwi, osadzone w ozdobnym barokowym portalu. Ołtarz główny jest wykonany z drzewa i pokryty białą polichromią ze złoceniami. Nad nim wisi obraz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Powyżej znajduje się oko Opatrzności Bożej. Mensa – płyta stanowiąca blat ołtarza – jest bogato zdobiona rokokowymi rzeźbami. Po obu stronach ołtarza głównego znajdują się rzeźby św. Piotra i Pawła z 1751 r.
Na ścianie kościoła wisi Epitafium Izabeli Branickiej (epitafium to napis upamiętniający zmarłego) w postaci haftowanej tkaniny w pięknej ramie z 1811 r. Powyżej umieszczono alabastrowy wazon, zawierający pamiątki drogie sercu Izabeli. Kościół posiada późnobarokowe organy z 1753 r.
Liczne nagrobki rodzinne oraz urna z sercem Jana Klemensa Branickiego świadczą o tym, że kościół stanowił mauzoleum rodzinne rodu Gryfitów – Branickich.
W czerwcu organizowane są niedzielne koncerty organowe pod nazwą „Muzyka w Starym Kościele”.
Kościół z początku XVII w. jest budowlą trzynawową z jednonawowym transeptem, rozplanowaną na motywie krzyża łacińskiego. Korpus główny jest podzielony na cztery przęsła poprzeczne. Pięciobocznie zamknięte prezbiterium ma szerokość nawy głównej. Po jego obu stronach znajdują się, zbudowane na planie kwadratu, kaplica i zakrystia. Zostały one przedłużone poprzecznie w stosunku do osi głównej kościoła i zamknięte trójbocznymi apsydami. Na osi naw bocznych umieszczone są wieże, a w ich przyziemiu – przedsionek wejściowy. Przedsionki wejściowe znajdują się również na styku naw bocznych i transeptu.
48. Wielka Synagoga w Tykocinie
Wielka Synagoga zachowała się w doskonałym stanie. To obecnie druga co do wielkości i jedna z najstarszych synagog w Polsce. Została zbudowana w 1642 r. na miejscu starszej, drewnianej bożnicy w stylu barokowym z licznymi elementami późnorenesansowymi. W czasie II wojny światowej jej wnętrze zostało zdewastowane i urządzono w nim magazyny.
W głównej sali modlitewnej są prezentowane m.in. zabytkowe zwoje Tory nakryte koroną, menory i chanukije – siedmio- i dziewięcioramienne świeczniki. Środkowa część, zwana Wielką Salą, przeznaczona była dla wszystkich Żydów płci męskiej, którzy ukończyli 13 lat. W samym centrum znajduje się imponująca bima, czyli miejsce, gdzie znajduje się stół do wykładania Tory. Wsparta jest na czterech potężnych, dziewięciometrowych kolumnach, na których opiera się dziewięciopolowe sklepienie. Na ścianie wschodniej, symbolicznie skierowanej w stronę Ziemi Świętej, usytuowana jest rzeźbiona w kamieniu szafa ołtarzowa ze specjalną wnęką do przechowywania zwojów Tory, zasłonięta parochetem (kotarą). Ściany są ozdobione polichromiami z XVII i XVIII w. z motywami roślinnymi i zwierzęcymi. Na ścianach wiszą wielkie, XIX-wieczne tablice z hebrajskimi i aramejskimi cytatami biblijnymi i tekstami modlitw. Sala ma obniżoną posadzkę w myśl słów psalmu: „Z głębokości wołam do ciebie, Panie!”.
Murowany budynek synagogi wzniesiono na planie kwadratu o wymiarach 18 na 18 m. Z trzech stron otaczają go niskie przybudówki, pozostałości po szkole religijnej, przedsionkach z biurami i sądem kahału (zgromadzenie, gmina) oraz pomieszczeniach dla kobiet, z których mogły obserwować modły przez zakratowane okienka.
Po prawej stronie ryciny znajduje się niska, trójkondygnacyjna wieża, w dolnej części kwadratowa, w górnej ośmioboczna, nakryta dachem namiotowym. Główny korpus synagogi przykryty jest wysokim łamanym dachem z czerwonej dachówki, a parterowe dobudówki dachami pulpitowymi.
Okna są prostokątne, umieszczone w głębokich wnękach. W babińcach okna prostokątne, wielokwaterowe.
49. Warszawska Syrenka
Już w 1390 r. syrena była w herbie Warszawy. Miała inny kształt niż dzisiaj. Herb starej Warszawy przedstawiał zwierzę z ptasimi łapami i smoczym tułowiem, pokrytym łuskami. Na pieczęci z roku 1459 miała już cechy kobiece, tułów ptaka, ludzkie ręce, ogon ryby i ptasie nogi zakończone pazurami. Pierwsze przedstawienie syreny jako pół kobiety i pół ryby, pochodzi dopiero z 1622 r. Przypuszcza się, że przyjęcie takiego herbu było nawiązaniem do średniowiecznej mody, według której przyjmowano mityczne stworzenia za symbole nowo powstałych miast.
W Warszawie jest wiele pomników przedstawiających syrenę, które nawiązują do herbu i historii. Najpopularniejsze z nich to pomnik syreny na Powiślu i na Starym Mieście.
Pomnik Syreny na Powiślu, obok Mostu Świętokrzyskiego, został wykonany z brązu w roku 1939 i mierzy 4,5 m. Jego autorką jest Ludwika Nitschowa — malarka, rzeźbiarka i pedagog. Rzeźba była ostatnim pomnikiem, jaki powstał przez II wojną światową. Syrenka otrzymała rysy studentki Krystyny Krahelskiej, która zginęła w pierwszych dniach Powstania Warszawskiego. Rzeźba przetrwała wojnę bez większych uszkodzeń. Wokół pomnika tryska fontanna.
Kopia pomnika znajduje się w Muzeum Powstania Warszawskiego.
„Chciałam dać Warszawie symbol siły, symbol obronności, symbol tych czasów, które się zbliżały” – mówiła rzeźbiarka o swoim najważniejszym dziele. Do jego wykonania pozowała Krystyna Krahelska, którą rzeźbiarka opisała jako „wysoką, świetnie zbudowaną, mocną dziewczynę o słowiańskim, a raczej polskim typie urody”.
Syrena – pół ryba, pół kobieta – w lewej ręce trzyma okrągłą, lekko wypukłą tarczę, a w prawej uniesiony nad głową miecz, który wskazuje na chęć i gotowość do walki. Włosy ma zebrane w kok na karku. Wzrok ma skierowany na północ. Na tarczy znajduje się orzeł w koronie, wokół niego biegnie napis „Warszawa”. Pomnik Syreny umieszczony na fali wykonany jest z brązu.
50. Kolumna Zygmunta w Warszawie
Kolumna Zygmunta stoi na Placu Zamkowym. Jest jednym z najpopularniejszych symboli Warszawy. Zygmunt III Waza umieszczony na wysokiej kolumnie trzyma w ręku krzyż oraz szablę. Kolumnę ufundował król Władysław IV w 1644 r. W czasie wojen została dwukrotnie zniszczona. Rzeźbę zaprojektował boloński rzeźbiarz Clemente Molli. To jedyny świecki pomnik, jaki wystawiono w Polsce w XVII w. Ambitny fundator pragnął, by posąg ojca odjął „pierwszeństwo wspaniałości wszystkim rzymskim monumentom”. Zerwano przy tym z zasadami budowy pomników: kolumna stanęła w miejscu ogólnodostępnym, a jej forma – zarezerwowana dotąd dla przedstawień sakralnych – posłużyła do upamiętnienia osoby świeckiej. Sam posąg ma 2,75 m wysokości. Osadzono go na kwadratowym impoście, opartym na korynckiej głowicy. Obecnie jest brązowy, ale w chwili budowy był pozłacany. Wysoka na 8,5 m kolumna stoi na sporym, kilkustopniowym cokole. Cały pomnik ma 22 m wysokości. Na cokole umieszczono cztery rzymskie orły oraz tablice z łacińskimi inskrypcjami. Trzy z nich wysławiają cnoty Zygmunta III, a jedna odnotowuje fundację Władysława IV. Pozostałe łacińskie napisy upamiętniają odlewnika figury króla, Daniela Tyma.
Na rycinie widać górną część kolumny z koryncką głowicą, na której stoi posąg Zygmunta III Wazy. Król w lewej ręce trzyma krzyż, a w prawej szablę.
Pomnik składa się z kamiennej kolumny z bazą, kapitelem korynckim i wieńczącym ją posągiem króla Zygmunta III Wazy. Podstawa ma 5 zwężających się ku górze stopni na rzucie czworoboku. Postument złożony jest z czterostopniowego cokołu, wysokiego prostopadłościanu trzonu, w którym umieszczono brązowe tablice inskrypcyjne. Między innymi informują o fundacji monumentu, o dacie i nazwiskach twórców statui króla. Jest też dekoracyjny kartusz z herbem Rzeczypospolitej Obojga Narodów za panowania dynastii Wazów, z orderem złotego runa u dołu i koroną w zwieńczeniu. Małą, kamienną płytkę umieszczoną pod bazą kolumny zasłaniają brązowe orły z rozłożonymi skrzydłami połączone girlandami. Kamienny cokół posągu stoi na granitowym trzonie kolumny w kształcie walca z profilowanym gzymsem.
Król lekko się pochyla, ugiętą prawą nogę wspiera na hełmie ze strusimi piórami. Na głowie ma zamkniętą koronę zwieńczoną kulą z krzyżem. Król odziany jest w zbroję płytową z narzuconą na ramiona zdobną kapą koronacyjną. Jej wierzch pokrywa reliefowa dekoracja ornamentalna oraz 11 postaci historycznych i personifikacji. Król opleciony jest pasem, a na jego piersi widnieje dekoracyjny łańcuch z orderem Złotego Runa. Uniesioną lewą ręką podtrzymuje duży krzyż oparty o cokół. W prawej dłoni na wysokości bioder trzyma szablę. Twarz króla skierowana jest w dół.
51. Zamek Królewski w Warszawie
Najpierw, około 1350 r. na wiślanej skarpie powstała Wieża Wielka – dzisiaj zwana Grodzką. Była częścią murów otaczających gród książęcy i miasto Warszawę. Prawdopodobnie w drugiej połowie XIV w. dobudowano do niej od strony północnej tzw. Dom Wielki – najstarszą część zamku. W XVI i XVII w., za czasów Zygmunta III Wazy, był rozbudowywany i uzyskał kształt zamkniętego pięcioboku z wewnętrznym dziedzińcem od frontu poprzedzonym skrzydłem z wieżą zegarową i przejazdem bramnym.
W połowie XVII w. został zniszczony podczas wojen ze Szwecją. Król Stanisław August Poniatowski przebudował Zamek, tworząc reprezentacyjne Apartamenty: Wielki i Królewski.
17 września 1939 r. Zamek został zbombardowany. Muzealnicy i konserwatorzy uratowali część dzieł sztuki i elementy wystroju wnętrz. W czasie powstania warszawskiego we wrześniu 1944 saperzy niemieccy wysadzili mury Zamku. Władze komunistyczne decyzję o odbudowie Zamku podjęły dopiero w 1971 r. Fundusze na ten cel do 1980 r. zawdzięczano wyłącznie ofiarności społecznej. Odbudowę rozpoczęto we wrześniu 1971 r. W 1977 r. przekazano do eksploatacji pierwsze wnętrza, a w sierpniu 1984 r. udostępniono zwiedzającym cały zamek.
Przez wieki Zamek Królewski w Warszawie był najważniejszą królewską rezydencją, ale stał się także obiektem ważnym w dziejach polskiej kultury. Tu Sejm Czteroletni uchwalił pierwszą w Europie, a drugą na świecie konstytucję, kładącą podwaliny pod kształt nowoczesnego państwa. Obecnie w Zamku Królewskim mieści się muzeum będące Pomnikiem Historii i Kultury Narodu Polskiego. Wnętrza udostępnione do zwiedzania zostały starannie odrestaurowane. Odbywają się tutaj ważne uroczystości państwowe.
Na rycinie przedstawiony jest trzykondygnacyjny zamek o wczesnobarokowej monumentalnej stylistyce z potężną Wieżą Zygmuntowską zwieńczoną kopułą i dwiema małymi wieżyczkami w narożnikach. Pośrodku znajduje się przejazd bramny na wewnętrzny Dziedziniec Wielki. Jest to widok od strony Placu Zamkowego.
Wieża Zygmuntowska zwana jest także Wieżą Zegarową, od znajdującego się tam zegara. Zegar pojawił się na wieży od razu po zakończeniu budowy Zamku Królewskiego w 1622 r. 17 września 1939 r. został poważnie uszkodzony. Jego wskazówki zatrzymały się na godzinie 11.15.
19 lipca 1974 r. wskazówki odbudowanego zegara ponownie ruszyły właśnie o godzinie 11.15 – w trakcie uroczystości zakończenia pierwszego etapu odbudowy Zamku (oddania bryły w stanie surowym).
Z Wieży Zegarowej codziennie o godz. 11.15 rozbrzmiewa hejnał warszawski.
52. Kaplica Matki Bożej Anielskiej w Laskach
Zakład dla Niewidomych pod opieką Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża zaczęto tworzyć w 1922 r., kiedy to Matka Elżbieta Róża Czacka otrzymała darowiznę w postaci kilku mórg ziemi w Laskach. Jednym z pierwszych budynków na tym terenie była kaplica. Jej budowę zakończono w 1925 r. Kościół w całości skonstruowano z nieokorowanych bali drewnianych, posadzka była ceglana, a murowane partie ścian nie były otynkowane.
Kościółek słynie ze skromnego wystroju wnętrza. W środkowej nawie znajduje się prezbiterium z tabernakulum, powyżej którego umieszczony jest krucyfiks. Niezwykły, surowy klimat tworzą sosnowe pnie pokryte korą, z których wykonano słupy międzynawowe i podpory chóru. Półokrąglaki z korą zdobią ściany i sklepienie prezbiterium. Oprawy lamp wykonano również z części pni. W 2010 r., w setną rocznicę powstania Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi, zamontowano w kaplicy organy piszczałkowe. Od roku 2004 kaplica jest wpisana na listę zabytków Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Na dole ryciny widzimy wnękę, w której są drzwi wejściowe, po ich obu stronach okienka. Nad wejściem znajduje się dach pulpitowy. Na kalenicy jest widoczna niewielka sygnaturka.
Trójnawową świątynię zbudowano w stylu zakopiańskim na planie prostokąta. Ściany dolnej kondygnacji kościółka wykonane są z bloczków cementowo-wapiennych. Nad pulpitowym dachem przykrywającym parter świątyni znajduje się drewniana górna kondygnacja nawy głównej. Nad nawą główną zamontowany jest dach przyczółkowy. Dachy kryte są dachówką. Wieńczy je sygnaturka z gontowym hełmem w kształcie dzwona. W ścianach dolnej i górnej kondygnacji umieszczone są prostokątne małe okna.
53. Muzeum Jana Kochanowskiego w Czarnolesie
Muzeum Jana Kochanowskiego jest jedyną w Polsce i na świecie placówką muzealną poświęconą słynnemu poecie.
W 1519 r. Czarnolas należał do rodu szlacheckiego Kochanowskich. Jan wraz z braćmi odziedziczył posiadłość w 1559 r., ale na stałe osiedlił się tu dopiero po 1570 r.
Poeta żył tu spokojnie zajmując się pracą literacką. W 1579 r. sielankę rodzinną przerwała śmierć ukochanej córki Urszulki, a wkrótce potem Hanny. To wtedy powstały utwory żałobne – Treny – wzruszające do głębi żale ojcowskie. Oryginalny dworek Kochanowskiego spłonął w 1720 r.
W 1761 r. Czarnolas nabył wojewoda nowogrodzki Józef Jabłonowski, który rozpoczął zbieranie pamiątek po Kochanowskim i dokumentowanie jego życia. Na miejscu spalonego zbudowano dwór w stylu późnego klasycyzmu idealnie odpowiadający sielskiej atmosferze czarnoleskiej poezji Kochanowskiego. Jest to niewielki, parterowy dom nakryty czterospadowym dachem z pięknym gankiem arkadowym zwieńczonym trójkątnym naczółkiem z herbami właścicieli w tympanonie. Od strony ogrodu bryłę dworu urozmaica trójbocznie zamknięty ryzalit saloniku poprzedzony tarasem. W 1904 r. dwór strawił pożar. W podobnym stylu odbudował go następny właściciel, Stanisław Zawadzki.
W 1961 r. w dworku urządzono Muzeum Jana Kochanowskiego. Mieści się tu ekspozycja typu biograficznego. Na powierzchni 250 m kwadratowych jest 6 sal muzealnych, w których prezentowane są opracowania na temat jego życia i twórczości, bezpośrednio z nim związane pamiątki: dębowy fotel z herbem, obity skórą z wytłaczanym wzorem (kurdyban), żelazne drzwi z inicjałami i herbem Korwin oraz wiele wydań dzieł poety.
54. Pomnik Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli
Pomnik Fryderyka Chopina znajduje się na zapleczu dworku, w pięknym parku otaczającym dom urodzenia Fryderyka. W 1954 r. projekt pomnika opracował znany rzeźbiarz i medalier Józef Gosławski. Rzeźba odlana z brązu stoi na granitowym cokole. Obelisk uroczyście odsłonięto 13 lipca 1969 r.
Model pomnika kilkukrotnie towarzyszył występom podczas Międzynarodowych Konkursów Pianistycznych im. Fryderyka Chopina.
Na rycinie widzimy Fryderyka Chopina siedzącego na postumencie, schylonego na prawą stronę, zamyślonego. Lewa ręka spoczywa na kolanie, a prawa dotyka lewego barku.
55. Muzeum Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli
Fryderyk Chopin urodził się pod koniec lutego, albo 1 marca 1810 r. w dworku w Żelazowej Woli. Jego ojciec, Nicolas Chopin, pracował u właścicielki posiadłości – hrabiny Skarbkowej – jako guwerner jej dzieci. Już jesienią tego roku rodzina z małym Fryderykiem przeniosła się do Warszawy.
W drugiej połowie XIX w. zaczęto myśleć o utworzeniu w Żelazowej Woli muzeum poświęconego Chopinowi. W 1929 r. warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Domu Chopina kierowane przez księcia W. Czetwertyńskiego wykupiło z rąk prywatnych oficynę chopinowską i część parku w Żelazowej Woli. W latach 30. XX w. dokonano renowacji dawnej oficyny. Wtedy też rozpoczął się proces tworzenia muzeum. Stanął tu prawdziwy polski dwór z gankiem w formie trójkątnego tympanonu dźwiganego przez dwie pękate kolumny, a zamiast surowych i pozbawionych wygód pokoi, w jakich zapewne mieszkali Chopinowie, powstały salony wyposażone w meble z epoki (lub na takie stylizowane). Muzeum – Dom Urodzenia Fryderyka Chopina – otwarto w 1939 r. W czasie wojny Niemcy rozgrabili wyposażenie wnętrz wraz z licznymi pamiątkami po kompozytorze, ale dwór przetrwał. Muzeum ponownie otwarto w 1949 r. Od 1953 r. dworem i parkiem zarządza Towarzystwo im. Fryderyka Chopina w Warszawie (dziś jest to Narodowy Instytut Fryderyka Chopina).
Rycina przedstawia polski dwór z gankiem w formie trójkątnego tympanonu dźwiganego przez dwie pękate kolumny. Jest to parterowy, prostokątny budynek nakryty wysokim dachem. Wejście jest umiejscowione centralnie.
56. Muzeum Romantyzmu w Opinogórze
Muzeum działające na terenie zespołu parkowo-pałacowego w Opinogórze składa się z kilku obiektów usytuowanych na terenie 22-hektarowego parku krajobrazowego w stylu angielskim. Są to:
neogotycki pałacyk z lat 40. XIX w., mieszczący stałą ekspozycję poświęconą Zygmuntowi Krasińskiemu, neogotycki budynek Oficyny Dworskiej, w którym organizowane są ekspozycje czasowe, dwór, w którym można oglądać wystawę „Malarstwo i rzeźba w epoce romantyzmu”, powozownia, oranżeria i zabudowania folwarczne.
Muzeum mieści się w niewielkiej, lekkiej budowli o ostrołukowych oknach z pomieszczeniami zdobionymi pięknymi sztukateriami. Gromadzi pamiątki związane z historią rodziny Krasińskich, przede wszystkim Zygmunta Krasińskiego, dramatopisarza i poety. Jego bogata korespondencja jest dziś uznawana za szczytowe osiągnięcie polskiej epistolografii romantycznej.
W muzeum znajdują się też pamiątki epoki napoleońskiej. Temat ten zajmował poczesne miejsce w siedzibach opinogórskiej gałęzi rodu Krasińskich, od czasu udziału ojca poety, Wincentego, jako dowódcy pułku szwoleżerów w kampanii napoleońskiej.
W księgozbiorze Muzeum znajdują się także wczesne wydania utworów Krasińskiego, korespondencja, zbiory grafik i map.
Rycina przedstawia parterowy, murowany zameczek z czterokondygnacyjną, ośmioboczną w przekroju wieżą. Zwieńczenie wieży otrzymało żeliwną balustradkę oraz pinakle (strzelisty element z kamienia wieńczący wieżyczki, dekorowany liśćmi, zakończony kwiatostanem). Otwory okienne zakończone są ostrołukowo. Po prawej stronie znajduje się mur oporowy z blankowaniem.
Ta perełka polskiego neogotyku to niewielka, lekka budowla z pomieszczeniami zdobionymi pięknymi sztukateriami. Znajdujący się przed budynkiem mur nadał pałacykowi obronny charakter i stąd wzięło się używane określenie „zameczek”.
57. Znak zwycięstwa
Jest to symbol zwycięstwa, triumfu, a także wolności i pokoju. Jego nazwa pochodzi z języka łacińskiego. Słowo „victoria” oznacza zwycięstwo.
Symbol zwycięstwa wykonuje się przez wyprostowanie w górę palców wskazującego i środkowego – tworzą one wówczas kształt litery „V”. Dłoń musi być skierowana wewnętrzną częścią do odbiorcy.
Dwa palce ułożone w taki sposób, ale z ręką skierowaną do patrzącego zewnętrzną stroną, ma w wielu krajach obraźliwy charakter. Oznacza mniej więcej tyle samo, co środkowy palec. Może stanowić również manifestację nieposłuszeństwa albo sprzeciwu wobec władz.
Znak zwycięstwa to jeden z gestów rozpoznawalnych na całym świecie. Spopularyzował go Winston Churchill podczas II wojny światowej. Do historii przeszły fotografie pokazujące Winstona Churchilla czy Lecha Wałęsę podnoszących w ten sposób dłoń w geście triumfu.
58. Transporter ZOMO
W drugiej połowie 1956 r., po czerwcowych poznańskich manifestacjach, utworzono Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej (ZOMO). Były to oddziały Milicji Obywatelskiej powołane do zaprowadzania porządku w sytuacjach wyjątkowych (dosł. „likwidacji zbiorowych naruszeń porządku publicznego”). Miały też udzielać pomocy w czasie klęsk żywiołowych i ochrony imprez masowych. Praktycznie oddziały te miały chronić komunistyczny aparat władzy w razie kolejnych wybuchów społecznego niezadowolenia. W okresie stanu wojennego zomowcy atakowali i rozbijali manifestacje z wyjątkową bezwzględnością i brutalnością. Z ich rąk zginęło wielu ludzi.
Funkcjonariusze ZOMO byli początkowo wyszkoleni niewiele lepiej niż standardowe oddziały prewencji MO i wyposażeni jedynie w pałki i hełmy. Z biegiem lat uzbrojenie formacji wzbogaciło się o najnowocześniejszy jak na tamten czas sprzęt: armatki wodne, wyrzutnie granatów z gazem łzawiącym, specjalne dmuchawy czy transportery opancerzone z taranami.
Transportery powstały w latach 1959-1976 w ZSRR. Były wykorzystywane do tłumienia strajków i demonstracji.
Transporter mieścił załogę składającą się z 2+14 osób. Długość transportera: 7,56 m, szerokość: 2,83 m, wysokość: 2,31 m, masa całkowita: 10 300 kg. Osiągał prędkość maksymalną na szosie 80 km/h, a na wodzie 10 km/h.
59. Pomnik Bojownikom o Polskość Śląska Opolskiego
Około 50 m od głównego wejścia do Filharmonii Opolskiej znajduje się Pomnik Bojownikom o Polskość Śląska Opolskiego, zwany Opolską Nike. 15-metrowy i 400-tonowy pomnik przedstawia postać kobiecą z rozpostartymi ramionami, stojącą na żubrze. Kobieta to Nike – w mitologii greckiej bogini zwycięstwa. Żubr jest symbolem uporu, walki i wytrwałości.
Pomnik odsłonięto w 1970 r., w 25. rocznicę zakończenia II wojny światowej i zwycięstwa nad faszyzmem oraz powrotu Opola do macierzy.
Na początku na jego cokole był napis „Bojownikom o Wolność Śląska Opolskiego”. Obecnie pomnik dedykowany jest powstańcom śląskim, którzy w trzech kolejnych powstaniach z lat 1919-1921 przelewali krew za odradzającą się wówczas Polskę. Dzisiaj widnieje tam napis „Bojownikom o polskość Śląska Opolskiego”.
Autorem tego monumentalnego obelisku ze stali i betonu jest opolanin Jan Borowczyk. Na liście zamówionych do jego budowy materiałów było: pół tony cementu, 6 ton kruszywa bazaltowego, 1200 kilogramów prętów zbrojeniowych, 200 kilogramów gwoździ i 15 ton gipsu.
Pomnik jest monolityczną bryłą żelbetową o nieregularnych kształtach. Rzeźba przedstawia żubra oraz stylizowaną sylwetkę stojącej na nim kobiety ze skrzydłami (Nike). Na podeście pomnika znajduje się, sporządzony z mosiężnych liter, napis: „BOJOWNIKOM O POLSKOŚĆ ŚLĄSKA OPOLSKIEGO”.
60. Pomnik Lotników Polskich w Oleśnie
Mogiła trzech lotników polskich poległych w Kampanii Wrześniowej znajduje się na cmentarzu komunalnym w Oleśnie. Stanowili oni załogę samolotu „Karaś – PZL 23” z 22 Eskadry Bombowej Lekkiej, który 3 września 1939 r. uczestniczył w akcji niszczenia niemieckiej kolumny pancernej na szosie w rejonie Gidel. Po rozproszeniu polskiej Eskadry przez niemieckie myśliwce jeden z naszych samolotów znalazł się w rejonie Olesna i tam został strącony. W 1969 r. zwłoki lotników ekshumowano i złożono w fundamentach pomnika. Pomnik odsłonięto w 1970 r.
W 1983 r. na płycie pomnika odsłonięto napis: „Lotnicy 22 Eskadry Bombowej 2 Pułku Lotniczego podporucznik pilot Józef Jeleń ur. 4.02.1917 r., podporucznik obserwator Władysław Żupnik ur. 15.09.1909 r. kapral strzelec samolotowy Stanisław Kapturkiewicz ur. 17.06.1917 r. Polegli w czasie lotu bojowego w dniu 3 września 1939 r. w miejscowości Wojciechów. Szeregowy Stefan Fedorowicz szeregowy Szymański zmarli z ran odniesionych w czasie walk nad Prosną. Cześć ich pamięci”.
Pomnik Lotników Polskich jest tradycyjnym miejscem obchodów świąt państwowych.
Na rycinie przestawiono pomnik nawiązujący kształtem do dwóch białych czasz rozwiniętych spadochronów, wznoszących się nad podstawą z wybrukowaną lotniczą szachownicą. Szachownica lotnicza jest znakiem Sił Powietrznych, malowanym na statkach powietrznych. Jest to kwadratowa szachownica o czterech polach, malowana na przemian kolorami białym i czerwonym.
U podnóża pomnika, na jego podstawie, jest zamontowana tablica z nazwiskami poległych 79 żołnierzy.
61. Wieża Piastowska w Opolu
Wieża Piastowska położona na nadodrzańskiej wyspie Pasiece jest symbolem miasta i regionu oraz najstarszym zabytkiem Opola. Stanowi pozostałość po Zamku Piastowskim zburzonym w latach 1928-1930. Czternastowieczna wieża jest przykładem średniowiecznej, gotyckiej architektury obronnej wykonanej z cegły. Ma 51 m wysokości i 163 schodki. Jest to wieża typu „Donżon” – oprócz funkcji obronnych, w czasach pokoju spełniała rolę budynku mieszkalnego. Zbudowana jest z cegły na zaprawie wapiennej. Drzwi, które prowadzą do wnętrza wieży, nie są oryginalnym wejściem. Oryginalne znajduje się w dawnej zbrojowni, 9 m nad ziemią. Wieża ma cylindryczny kształt. Na różnych wysokościach podzielona jest przez kamienne i ceglane gzymsy. Większość poziomów połączono drewnianymi schodami, a między kondygnacją drugą i trzecią znajdowała się klatka schodowa z ceglanymi stopniami.
Oryginalny stożkowaty hełm wieży na przestrzeni lat wielokrotnie przebudowano. Dzisiejsze zadaszenie pochodzi z 1957 r. W 1962 r. na wieży umieszczono iglicę ozdobioną orłem Piastowskim.
Wieża jest nieodłącznym elementem scenografii Krajowego Festiwalu Polskiej Piosenki.
Jest to okrągła, strzelista budowla ze stożkowym dachem, z orłem piastowskim na szczycie. Wieża została postawiona na fundamencie z kamienia polnego, o głębokości 6 m. Szerokość murów w dolnej partii tej budowli dochodzi do 3 m. W wyniku nierównego osiadania fundamentów wieża jest lekko przechylona – dziś odchylenie od pionu wynosi 1,5 stopnia.
62. Zamek w Tułowicach
Pochodzi z XVIII i XIX w. i powstał w wyniku przebudowy istniejącego wcześniej zamku. Miał wielu właścicieli. W 1794 r. pałac rozbudowano w stylu neorenesansowym. Do podłużnego budynku dobudowano boczne skrzydła, dzięki czemu rezydencja otrzymała kształt podkowy. Wyłożono marmurem trzy wewnętrzne klatki schodowe, korytarze, ganki, kaplicę zamkową i grobowiec rodzinny, co było oznaką wielkiego luksusu. W trakcie następnych przebudów wzniesiono nową wieżę, pałac powiększono o taras widokowy na park.
W czasie II wojny światowej pomieszczenia pałacowe Niemcy zamienili na mieszkania.
Po wojnie pałac oddano Nadleśnictwu, utworzono w nim biura, magazyny i stajnie. W 1948 r. zorganizowano tam Ośrodek Szkolenia Robotników Leśnych, a później Technikum Leśne, które działa do tej pory.
Do dzisiaj zachowała się zabytkowa fontanna, monumentalne schody i marmurowa ławka z gryfami, a wewnątrz pałacu – oryginalne parkiety, zdobne piece kaflowe, sztukateria, boazerie z herbami i sala myśliwska. Główne wejście do pałacu prowadzi przez portyk i wysoką wieżę.
Na rycinie przedstawiono frontową część zamku. Całość budowli, widziana z „lotu ptaka”, ma kształt kanciastej podkowy. W centralnej części fasady przedstawiono portyk, w którym znajdują się główne drzwi oraz wieże. Po lewej stronie są boczne drzwi. Bryła pałacu jest zwieńczona wysokim dachem z dwiema narożnymi basztami.
63. Zamek w Rogowie Opolskim
Renesansowy zamek powstał jako budowla obronna na początku XIV w., w następnych stuleciach był rozbudowywany.
Rogów Opolski należał do rodziny Rogoyskich, a następnie – von Wbrsky. W 1760 r. posiadłość nabył hrabia Karol Wilhelm von Haugwitz, który przekształcił zamek w dworek szlachecki. W XIX w. dobudowano skrzydło zachodnie w stylu klasycystycznym. Po śmierci ostatniego przedstawiciela rodu von Haugwitz, w 1932 r., zamek stał się własnością duńskiej linii rodu. W czasie wojny został zniszczony, a po wojnie znacjonalizowany.
Zamek powstawał w kilku etapach. Najstarszą częścią jest skrzydło wschodnie (XIV i XV w.). Następnie dobudowano skrzydło południowe, klatkę schodową w południowo-wschodnim narożniku skrzydła wschodniego i krużganki (ok. 1600 r.). Ostatnim etapem była budowa skrzydła północnego (koniec XVIII w.).
Renesansowa część zamku zbudowana jest z dwóch dwukondygnacyjnych skrzydeł prostopadłych względem siebie: skrzydła południowego, skrzydła wschodniego z czworoboczną wieżą w narożniku oraz z wybudowanej na styku ramion przysadzistej, trójkondygnacyjnej wieży. Później dobudowano jeszcze trójkondygnacyjne skrzydło północne z klasycystyczną dekoracją.
Zamek zbudowano z cegły i kamienia wapiennego na kamiennym podmurowaniu i otoczono tarasami. Poszczególne części budowli nakryto różnymi dachami: dwuspadowym, namiotowym i tarasem zwieńczonym attyką.
Obecnie w zamku mieści się Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Opolu, a jego wnętrza dostosowano do pełnionych funkcji.
Na rycinie przedstawiono fasadę zamku od strony parku. Budynek jest jednopiętrowy, z przyziemiem i poddaszem. Z parku na dziedziniec prowadzą schody. Mają kształt łuku i biegną po obu stronach zamku. Po lewej stronie ryciny obok schodów znajduje się pagórkowaty teren zielony. Do budynku można wejść również przez szklane drzwi, znajdujące się na poziomie przyziemia. Po lewej stronie ryciny widać dalszą część zamku z czterema prostokątnymi oknami.
64. Kościół św. Jakuba w Warszawie
Kościół świętego Jakuba na warszawskim Tarchominie zbudowano w 1 połowie XVI w. w pobliżu głównych szlaków handlowych i przeprawy przez Wisłę. Jest to najstarszy oryginalny gotycki zabytek w obecnych granicach Warszawy.
Jednonawowy kościółek wzniesiono w stylu gotyku nadwiślańskiego na niewielkim, sztucznie usypanym wzgórku, aby zabezpieczyć go przed wylewami nieopodal płynącej Wisły. Główne wejście znajdowało się na prawej ścianie świątyni. Zamurowano je w 1 połowie XVIII w. po dobudowaniu przedsionka na frontowej ścianie, kiedy to rozbudowano kościół w stylu barokowym. To z tego okresu pochodzą trzy ołtarze i prawie cały obecny wystrój wnętrza.
Wewnątrz znajdują się m.in.: chrzcielnica z czarnego marmuru, lichtarze z herbem fundatora, płyta spiżowa do krypty i rzeźby Piotra i Pawła z drewna lipowego. Z końca XIX w. pochodzi posadzka i malowidła czterech Ewangelistów oraz św. Stanisława i Wojciecha.
W górnej części ołtarza głównego umieszczony jest obraz świętego Jakuba z XVIII w. W sierpniu 1789 r. świątynię nawiedził ostatni król Polski – Stanisław August Poniatowski. W 2 połowie XIX w. kościół wzbogacił się o siedmiogłosowe organy, stalle i malowidła na ścianach prezbiterium.
Po II wojnie światowej wymieniono obraz Ukrzyżowania Chrystusa w ołtarzu głównym. Założono nowe dzwony, ponieważ poprzednie w 1941 r. zrabowali hitlerowcy. W 1983 r. ceramiczną dachówkę zastąpiono blachą.
Ten oryginalny gotycki zabytek jest zbudowany z czerwonej cegły i przykryty dwuspadowym dachem, na szczycie którego wznosi się barokowa sygnaturka w kształcie ażurowej, czworobocznej wieżyczki.
Każdy z czterech otworów okiennych jest obramiony kolumienkami sklepionymi półkoliście. Dębowe drzwi osadzone są we wnęce zamkniętej łukiem o nieznacznym wygięciu. Nad kruchtą wznosi się 15-metrowa fasada kościoła, rozczłonkowana przyporami. W murowanym szczycie w formie trójkąta znajduje się owalny otwór. Zwieńczony jest prostym gzymsem z jednospadowym daszkiem. Trójkątny szczyt, który jest charakterystyczny dla ceglanego budownictwa gotyckiego, zdobią płytkie wnęki. Blendy narożne są podwójne, a nad przyporami mniejsze i pojedyncze. Najbardziej dekoracyjna jest wnęka środkowa, ciągnąca się przez całą wysokość szczytu. U góry zdobi ją kolista blenda, a poniżej dwunałęcze (dwudział – występowanie wnęk i podziałów okiennych na dwie części) ze wspornikiem nad ostrołukowo sklepionym otworem okiennym. W tym samym pionie nad kruchtą znajduje się prostokątne okno w białej ramie.
65. Pałac Szustra w Warszawie
Pałacyk księżnej marszałkowej Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej powstał w latach 1772-1774. Reprezentował typ willi podmiejskiej. Zbudowany na kwadratowym planie pałacyk ulokowano na skraju skarpy warszawskiej.
Budynek był dwukondygnacyjny, o pięcioosiowych elewacjach z ryzalitami, przykryty dachem namiotowym, zbudowany w stylu klasycystycznym. Do elewacji wschodniej przylegał taras wsparty na trzech arkadach, z dwoma biegami schodów, od południa był niewielki taras z pergolą, a od zachodu schody.
W 1773 r. pałac przebudowano, nadając nowy kształt elewacji wschodniej z asymetrycznym wąskim ryzalitem i tarasem opartym na jednej arkadzie. W latach 1824-1827 przekształcono w stylu neogotyckim elewację zachodnią i północną pałacu, a także część wnętrz.
Karol Szuster nabył posiadłość w 1845 r. Po 1852 r. zabudowano południowy taras, od wschodu dostawiono wieżyczkę. W czasie kampanii wrześniowej w 1939 r. pałac został uszkodzony, a podczas powstania warszawskiego spłonął. W latach 1962-1965 został odbudowany z wykorzystaniem zewnętrznych murów. Jest teraz siedzibą Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego im Stanisława Moniuszki.
Pałac jest przykryty czterospadowym dachem z dachówką i urozmaicony licznymi facjatami. Elewacja zachodnia, poprzedzona schodami i tarasem, i północna z podjazdem są dwukondygnacyjne, z zachowanym neogotyckim wystrojem. Są tam motywy dekoracyjne nawiązujące do architektury gotyckiej, np. trójliść we fryzie arkadkowym, blanki wieńczące elewacje, rozeta w szczycie ściany północnej, ozdobne sterczyny, wątek ceglany, a przede wszystkim ostry łuk piaskowcowych portali, blend, otworów okiennych i ich opraw.
66. Sobór metropolitalny Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny (cerkiew) w Warszawie
Katedra Metropolitalna pw. św. Marii Magdaleny pełni rolę głównego miejsca kultu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego i tym samym jest najważniejszą świątynią prawosławną w Polsce.
Została wzniesiona w 2 połowie XIX w. w stylu bizantyjsko-rosyjskim, na potrzeby rosnącej społeczności rosyjskiej osiedlającej się w rejonie warszawskiej Pragi. Patronką cerkwi jest św. Maria Magdalena, której ikona została ofiarowana przez carycę Marię Aleksandrownę.
We wnętrzu ściany ozdobione są 27 freskami autorstwa Siergieja Winogradowa. Ponad dwumetrowej wysokości ikony do trzyrzędowego ikonostasu napisał Bazyli Wasiliew. Na ażurowych królewskich wrotach w centralnym punkcie najniższego rzędu znajdują się ikony Zwiastowania i Ewangelistów. W 1892 r. powstał boczny dwurzędowy ikonostas przed ołtarzem św. Hioba Poczajowskiego. Dolny zawiera wizerunki Chrystusa, Matki Bożej, archanioła Gabriela i św. Hioba Poczajowskiego, a górny ikonę Ostatniej Wieczerzy. Na carskich wrotach widnieją takie same ikony jak na wrotach głównego ikonostasu.
Budowla powstała na planie krzyża greckiego orientowana ołtarzem w kierunku wschodnim. Nakryta jest czterospadowym dachem o falistym, półokrągłym kształcie. Posiada pięć cebulastych kopuł z krzyżami prawosławnymi, położonych na ośmiobocznych bębnach. W zachodnich znajduje się 9 dzwonów. Wszystkie okna w cerkwi mają półkolisty kształt i ozdobne obramowanie motywami roślinnymi. Główne wejście zamknięto półkolistym portykiem z podwójnymi półkolumnami położonymi na cokołach.
67. Pałac Krasińskich w Warszawie
Powstał w latach 1677–1695 z inicjatywy Jana Dobrogosta Krasińskiego, starosty warszawskiego, a później referendarza koronnego. Budynek miał trzy kondygnacje i symetryczny układ wnętrz w stylu północnych włoskich willi i podmiejskich pałaców. W środkowej części były pomieszczenia reprezentacyjne: westybul, dwa salony zajmujące całą wysokość piętra i półpiętra. Pośrodku znajdowała się ogromna klatka schodowa z dwoma rzędami rozchodzących się na parterze schodów, schodzących się na piętrze.
W części środkowej poprowadzone są ryzality zwieńczone trójkątnymi przyczółkami z płaskorzeźbami. Ryzality na narożach elewacji frontowej upiększono attykami balustradowymi. Pierwsze i drugie piętro obejmują jońskie płaskie filary.
W 1702 r. wojska szwedzkie zrujnowały obiekt. W roku 1765 biskup kamieniecki Adam Krasiński sprzedał nieruchomość Komisji Skarbu Koronnego. Wtedy przyjął nazwę: Pałac Rzeczpospolitej. Od tej pory swoją siedzibę miały w nim różne instytucje państwowe.
W czasie Powstania Warszawskiego pałac zbombardowali Niemcy. Zachowały się jedynie mury magistralne i dekoracja rzeźbiarska części frontowej. Odbudowę pałacu rozpoczęto w 1948, a ukończono w 1961 r. Obecnie mieści się w nim Dział Zbiorów Specjalnych Biblioteki Narodowej. Przechowywane są tutaj stare druki, rękopisy, grafika, kartografia i muzykalia.
Elewacje Pałacu Krasińskich zostały rozczłonkowane pilastrami (podłużne pasy muru przylegające do ściany i występujące nieznacznie przed jej lico), pomiędzy którymi znajdują się otwory okienne. Na parterze okna zamknięte są prosto, na piętrze zwieńczone naprzemiennie naczółkami trójkątnymi i zamkniętymi półkoliście.
W elewacji znajdują się ryzality – prostokątne, ciągnące się przez całą wysokość budowli występy muru. Środkowy zwieńczony jest trójkątnym tympanonem, nad którym są umieszczone rzeźby.
Tympanon jest ozdobiony dekoracją rzeźbiarską przedstawiającą mitycznego przodka rodziny Krasińskich, Marka Waleriusza. W płaskorzeźbie Waleriusz toczy pojedynek z Gallem.
68. Pałac w Wilanowie
Pałac został zbudowany dla króla Jana III Sobieskiego w końcu XVII w. Obecnie jest jednym z najcenniejszych zabytków polskiego baroku. Rezydencja była wielokrotnie przebudowywana i rozbudowywana przez kolejnych właścicieli. Reprezentuje założenie przestrzenne łączące tradycję polskiego dworu z włoską willą wiejską i francuskim pałacem. Po śmierci Sobieskiego pałac stał się własnością jego synów, a następnie siedzibą rodów: Sieniawskich, Czartoryskich, Lubomirskich, Potockich i Branickich. W latach 1730-1733 dzierżawił go dożywotnio król August II Mocny. W 1805 r. z inicjatywy ówczesnego właściciela, Stanisława Kostki Potockiego, w części pałacu powstało jedno z pierwszych publicznych muzeów w Polsce.
Od 1995 r. znajduje się w nim Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Wnętrza pałacowe z oryginalnym wystrojem plastycznym i bogatym wyposażeniem reprezentują trzy epoki stylowe. Pałac posiada w swoich zbiorach dużą ilość portretów polskich, dzieł malarstwa, rzeźby, sztuki złotniczej. Można w nim obejrzeć apartamenty królowej Marii Kazimiery, Gabinety: Chiński, Holenderski, Starożytności i Muzeum Potockich. W Sali Białej umieszczono wizerunki kolejnych właścicieli pałacu oraz osób z nimi związanych. Na tylnej fasadzie pałacu znajduje się piękny, XVII-wieczny zegar słoneczny, składający się z trzech tarcz trzymanych przez dostojnego Saturna.
Centralna część Pałacu w Wilanowie jest dwupiętrowa, skrzydła jednopiętrowe z półkolumnami i pilastrami w elewacjach. Elewacje pałacu udekorowano płaskorzeźbami pokazującymi szczęśliwe panowanie króla, który odmienił bieg historii. Wizerunki umieszczone na fasadzie głównego korpusu pałacowego przedstawiają „wojny prawdziwe i potyczki święte”, w których brał udział Jan III Sobieski i późniejsze „tryumfalne znaki”. Attyki wypełnione są scenami z życia króla, głównie z jego ekspedycji militarnych.
Na elewacji frontowej umieszczony jest napis Quod vetus urbs coluit, nunc nova villa tenet (Co starodawne miasto Rzym czciło, teraz nowa willa posiada). Ponad nim znajduje się złote słońce oświetlające tarcze herbowe Sobieskich (herb Janina) podtrzymywane przez putta oraz napis refulsit sol in clypeis (rozbłysnęło słońce na tarczach). Na attyce stoją posągi: Jowisza (symbol potęgi), Apollina (symbol sprawiedliwości) i Marsa (symbol waleczności), które mają wysławiać króla.
Wieże pałacowe zwieńczone są miedzianymi hełmami. Na hełmach umieszczono atletów trzymających glob, co ma być symbolem, że król znosi wielki trud władzy oraz że obronił Europę przez muzułmańskim najazdem. Nad głównym wejściem do pałacu widnieje słońce – główny symbol króla Jana III Sobieskiego. Obok dwie nimfy grają na trąbach i podtrzymują wieniec.
69. Muzeum Powstania Warszawskiego
Muzeum Powstania Warszawskiego swoją siedzibę ma w dawnej elektrowni tramwajowej wzniesionej w latach 1905–1909. Z tyłu budynku, na 35-metrowej wieży umieszczono Znak Polski Walczącej.
Elektrownia tramwajowa składała się kilku budynków o wyglądzie typowym dla ówczesnego budownictwa przemysłowego. Charakterystyczne były elewacje licowane czerwoną cegłą, kontrastujące z barwą ozdobnych blend, czyli ślepych wnęk, wypełnionych jasnym tynkiem.
Od strony ul. Grzybowskiej zbudowano kilkupiętrowy budynek mieszkalno-administracyjny. Nakryto go wysokim łamanym dachem. Jego elewacje ozdobiły białe płyciny, kontrastujące z ceglanymi elementami architektonicznymi. Od strony ul. Przyokopowej powstały budynki maszynowni i kotłowni w stylu neoromańskim. Zbudowano je z cegieł na wzór średniowiecznego zamczyska z półkoliście zamkniętymi oknami, szkarpami, sterczynami z iglicami i blendami.
Muzeum Powstania Warszawskiego zostało otwarte 31 lipca 2004 r., w 60. rocznicę wybuchu powstania. Aranżacja wnętrza i efekty multimedialne przybliżają powstańczą rzeczywistość. Na trasie zwiedzania znajdują się zdjęcia w wielkich formatach, monitory i komputery. Wydarzenia są przedstawione chronologicznie. Trasa prowadzi przez kolejne sale tematyczne. Zwiedzający poruszają się w scenerii sprzed siedemdziesięciu lat, chodzą po granitowym bruku wśród gruzów zniszczonej stolicy.
Na ścianach stalowego monumentu przechodzącego przez wszystkie kondygnacje budynku wyryte jest kalendarium Powstania, a dobiegające z niego brzmienie bijącego serca symbolizuje życie Warszawy w roku 1944.
Budynek jest jednym z nielicznych zachowanych dziś przykładów architektury przemysłowej początku XX w. W skład elektrowni, gdzie dzisiaj znajduje się Muzeum Powstania Warszawskiego, wchodziło kilka budowli o wyglądzie typowym dla ówczesnego budownictwa przemysłowego. Są to licowane czerwoną cegłą elewacje, kontrastujące z barwą ozdobnych płycin wypełnionych jasnym tynkiem, wieńczonych łukami. Kilkupiętrowy budynek mieszkalno-administracyjny od strony ul. Grzybowskiej nakryty został wysokim łamanym dachem, a jego elewacje ozdobiły białe płyciny.
Ceglana budowla maszynowni i kotłowni zlokalizowana od strony ul. Przyokopowej budzi skojarzenia ze średniowiecznym zamczyskiem. Umieszczono w niej ogromne, półkoliście zamknięte okna, szkarpy, sterczyny z iglicami i blendy.
70. Order Orła Białego
Pierwszy polski order zawdzięcza swoje powstanie wojnie północnej 1700-1721 i walce króla Augusta II Mocnego z opozycją szlachecką w kraju. 1 listopada 1705 r. na zamku w Tykocinie król wręczył zebranym gościom medale pamiątkowe z dewizą ”Pro Fide Rege et Lege” (Za Wiarę, Króla i Prawo). Prezent ten był gestem podziękowania dla tych, którzy wiernie pozostali przy królu.
Decyzją Sejmu III RP z dnia 16 października 1992 r. ustanowiono po raz kolejny Order Orła Białego jako najwyższe odznaczenie państwowe. Ustalono, że będzie on przyznawany za znamienite zasługi zarówno cywilne, jak i wojskowe, położone w czasie wojny lub pokoju, dla chwały i pożytku Rzeczpospolitej Polskiej. Przywrócono też wzór orderu zgodny z obowiązującym przed wojną.
Po raz pierwszy w III Rzeczpospolitej wręczono order w 1993 r.
Na straży honoru Orderu stoi Kapituła Orderu Orła Białego. Jej członkowie są powoływani przez Prezydenta RP na pięć lat spośród osób, które zostały odznaczone tym Orderem.
Kapitułę tworzy Wielki Mistrz Orderu i pięciu członków Kapituły. Zgodnie z ustawą o orderach i odznaczeniach Prezydent RP, z tytułu wyboru na ten urząd, staje się Kawalerem Orderu Orła Białego, Wielkim Mistrzem Orderu i przewodniczy Kapitule. Kapituła wybiera ze swego grona Kanclerza Orderu i Sekretarza Kapituły.
Order Orła Białego jest to złoty krzyż maltański – ramiona rozszerzają się od środka i są rozwidlone na końcu – z białą emaliowaną obwódką. Pomiędzy ramionami są złote promienie. W centrum krzyża znajduje się biały orzeł z rozpostartymi skrzydłami z koroną na głowie, skierowaną w prawo.
Order Orła Białego noszony jest na błękitnej wstędze przewieszonej przez lewe ramię do prawego boku.
71. Krzyż komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski
Order ustanowiony w 1921 r. nadawany jest za wybitne zasługi położone w służbie państwu i społeczeństwu, a zwłaszcza za wybitne osiągnięcia w działalności publicznej podejmowanej z pożytkiem dla kraju, za szczególne zasługi dla umacniania suwerenności i obronności kraju, dla rozwoju gospodarki narodowej, służby publicznej, za wybitną twórczość naukową, literacką i artystyczną, za wybitne zasługi dla rozwoju współpracy Rzeczypospolitej Polskiej z innymi państwami i narodami.
Order ten dzieli się na 5 klas:
klasa I – Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski,
klasa II – Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski,
klasa III – Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski,
klasa IV – Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski,
klasa V – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski.
Jest to drugie pod względem starszeństwa polskie państwowe odznaczenie cywilne – po Orderze Orła Białego. Noszony jest na czerwonej wstędze z białymi pasami po bokach, przez prawe ramię (w I klasie), na szyi (w II i III klasie) lub na lewej stronie piersi (IV i V klasa).
Po lewej stronie ryciny jest umieszczona Gwiazda Orderu Odrodzenia Polski, a po prawej Krzyż komandorski.
W środku srebrnej, ośmioramiennej gwiazdy orderowej na białym tle wypisany jest złotymi literami monogram RP. Wokół, na niebieskiej opasce, też złotymi literami napis: „Polonia Restituta”.
Krzyż komandorski jest to równoramienny, złocony krzyż, zakończony kulkami na rogach ramion. W środku krzyża, na okrągłej, czerwonej tarczy, umieszczony jest biały orzeł. Kontury, korona, dziób i szpony orła są złocone. Wokół tarczy jest szafirowa obwódka, a na niej złocony napis: „POLONIA RESTITUTA”.
72. Kazimierz IV Jagiellończyk
Był synem Władysława II Jagiełły i Zofii Holszańskiej. Urodził się w 1427 r., kiedy jego ojciec miał już ponad 70 lat, co wywołało skandal. Tytuł Wielkiego Księcia Litewskiego dzierżył od 13 roku życia. Koronowano go 25 czerwca 1447 r. w Krakowie. W 1454 r. poślubił Elżbietę Habsburżankę, zwaną Rakuszanką, córkę Albrechta Habsburga, króla Czech i Węgier. Mieli trzynaścioro dzieci. Pięć córek wydał dobrze za mąż (dwie zmarły w dzieciństwie), czterech synów zostało królami, Kazimierz został świętym, a najmłodszy – Fryderyk – biskupem krakowskim. Wychowanie swoich synów powierzył Janowi Długoszowi, który pracował przy dworze królewskim.
W maju 1454 roku wydał akt inkorporacji – przyłączenia do Polski – ziemi gostyńskiej, rawskiej i oświęcimskiej, a także Pomorza Gdańskiego z Malborkiem, Elblągiem i Warmią po zwycięskiej wojnie z Krzyżakami (1454–1466), powiększając swoje państwo.
Początkowo wojna toczyła się po myśli króla. Pierwszą ważną klęskę wojska polsko-litewskie poniosły pod Chojnicami 18 września 1454 r. Króla finansowo wsparły największe miasta pruskie: Toruń, Elbląg i Gdańsk. W końcu wiele miast i twierdz krzyżackich, poddało się, jednak wojny nie udawało się jeszcze długo zakończyć. Krzyżacy stawiali opór i obie strony w końcu zmęczone tymi zmaganiami wojennymi w październiku 1466 roku zawarły II pokój toruński.
Król zmarł w 1492 r. w Grodnie, po 45 latach panowania w Koronie i 52 na Litwie.
73. Kościół Katedralny pw. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła w Zamościu
To świątynia o cechach północnowłoskiego renesansu. Szczególną urodą zachwyca jej bazylikowe wnętrze. Wysoka, strzelista, pełna światła nawa główna została skontrastowana z ciemnymi nawami bocznymi, prezbiterium i kaplicami. Stosunek wymiarów świątyni (45 m x 30 m) stanowi 15-krotne pomniejszenie proporcji miasta. Według założeń Jana Zamoyskiego kolegiata miała pomieścić wszystkich mieszkańców Zamościa, czyli 3000 osób. W ramach ordynacji rola kościoła odpowiadała randze Katedry Wawelskiej w Rzeczypospolitej. Tutaj ordynaci składali przysięgę i tutaj znajduje się krypta z ich grobami.
Prace przy wznoszeniu Kolegiaty rozpoczęto w 1587 r. Została usytuowana na południowy-zachód od Rynku Wielkiego. Kościół jest orientowany, złożony z pięcioprzęsłowego korpusu nawowego, opartego na planie kwadratu i skromnego, wielobocznie zamkniętego prezbiterium, z kaplicami po obu stronach (z których północna została zamieniona na zakrystię, ze skarbcem na piętrze). Świątynia jest bazyliką trójnawową, opasaną rzędem niższych kaplic. Nawę główną oddzielają od naw bocznych smukłe, korynckie filary arkadowe, zwieńczone bogato rzeźbionym belkowaniem. Kolebkowe sklepienia rozpięte nad prezbiterium i nawami (z lat 1618-1630) są bogato dekorowane sztukateriami o motywach geometrycznych, figuralnych i roślinnych.
74. Pałac Biskupi w Lublinie
Został zbudowany w drugiej połowie XVIII w. Składa się z dwóch budynków: Pałacu Biskupiego i Pałacu Konsystorskiego, połączonych ze sobą łącznikiem. Często zmieniał swoich właścicieli. Przez pewien czas mieściło się w nim pocztowe biuro gubernialne – własność rządu carskiego. W 1817 r. pałac został siedzibą loży masońskiej „Wolność Odzyskana”. Później mieścił się w nim Sąd Kryminalny. Gdy Rząd Królestwa Polskiego zlikwidował loże masońskie w latach 20. XIX w., pałac przeszedł na Skarb Państwa. Rząd w ramach zamiany przekazał pałac Emilii Ratyńskiej-Zawidzkiej. Po ponad dwudziestu latach odkupił go z przeznaczeniem na siedzibę ordynariusza diecezji lubelskiej. Od 1846 r. pałac jest własnością kościelną. Pałac Biskupi jest siedzibą kurii metropolitalnej, a Pałac Konsystorski siedzibą arcybiskupa.
Pałac zamieszkiwał Stefan Wyszyński, późniejszy prymas Polski, który w latach 1946-1948 był biskupem lubelskim. W 1996 r. na dziedzińcu przed Pałacem Biskupim wystawiono pomnik poświęcony prymasowi.
Pałac wymurowano z cegły i otynkowano.
Rycina przedstawia parterową elewację zachodnią, w której widoczne są ryzality (występ z lica w elewacji budynku) z naczółkami oraz portyk (część budynku na planie prostokąta z kolumnami, które wspierają dach) umieszczony pomiędzy nimi. Obramienia portyku są boniowane (dekoracyjnie opracowane). Pośrodku znajduje się zadaszone wejście. Okna na parterze są wysokie, prostokątne, a w portyku prostokątne, zwieńczone półkoliście. W miedzianym dachu występuje rząd lukarn (lukarna – nadbudówka w dachu budynku doświetlająca wnętrze).
75. Synagoga w Zamościu
Synagoga została wzniesiona w 1 poł. XVII w. w stylu renesansowym. Jest jednym z najwspanialszych zabytków kultury żydowskiej w Polsce.
Na ścianach sali modlitw znajdują się bardzo bogate listwowe sztukaterie o układzie geometrycznym, z ornamentami rozetek, przewijających się w gzymsach, obramieniach płycin i głowicach przyściennych pilastrów podtrzymujących sklepienie pokryte dekoracyjną sztukaterią. W centralnej części sklepienia umieszczona jest stylizowana rozeta, od której promieniście rozchodzą się listwy sztukaterii, pomiędzy nimi są serca z koroną i wazony kwiatowe. Na ścianie wschodniej znajduje się kamienna szafa na księgi liturgiczne. Bogate dekoracje sztukatorskie zachowały się także w babińcu północnym.
Od 2005 r. budynek jest własnością Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. W wyniku wieloletnich zaniedbań synagoga była w bardzo złym stanie. W latach 2009–2010 fundacja przeprowadziła w budynku prace budowlane i konserwatorskie, dzięki którym gmach został zabezpieczony na kolejne stulecia oraz odzyskał dawny, imponujący wygląd. W 2011 r. w odrestaurowanym budynku uruchomione zostało Centrum „Synagoga” – nowoczesny ośrodek kultury, który służy zarówno odwiedzającym Zamość Żydom, jak i mieszkańcom miasta. W gmachu działa punkt informacji turystycznej i kulturalnej Szlaku Chasydzkiego oraz Multimedialne Muzeum Historii Żydów Zamościa i Okolic. Dzięki Centrum zwiedzający mogą bliżej poznać dzieje społeczności żydowskiej, która przez stulecia współtworzyła intelektualne, religijne i kulturowe oblicze regionu.
Na rycinie przedstawiony jest jednokondygnacyjny budynek, który wieńczy grzebieniasta attyka. W części środkowej budynek jest wyższy od babińców przylegających z dwóch stron.
Synagogę zbudowano z otynkowanej cegły, na planie prostokąta, z kwadratową salą modlitw w centrum i dwoma prostokątnymi aneksami (babińcami). Dachy kryte są blachą. Elewacje zwieńczone są renesansową attyką. Półokrągłe okna ozdabiają obramienia w formie arkad.
Do elewacji zachodniej dobudowano przedsionek. Wejście od strony zachodniej do sali modlitw ozdabia renesansowy półkolisty portal dekorowany plecionką.
76. Świątynia Sybilli w Puławach
Wybór przez księżnę Izabellę Czartoryską pierwowzoru budowli był świadomy. Świątynia puławska, mająca być kopią świątyni Sybilli w Tivoli, od niej wzięła też nazwę „tak stosowną do miejsca, gdzie miały być złożone prawdziwe sybilijskie księgi pamiątek historycznych, godła i wróżby przyszłości”. W opisie Puław posłanym Delille’owi księżna podkreśla: „(…) odwzorowana ściśle i w tych samych rozmiarach, co świątynia Sybilli w Tivoli. Jedyna różnica, że nie jest w ruinie. Nie lubię budynków nie mających jakiegokolwiek celu, więc tu umieściłam zbiory, które gromadziłam od wielu lat”.
Świątynia Sybilli to budowla w kształcie rotundy, wchodząca w skład zespołu pałacowo-parkowego przy Pałacu Czartoryskich w Puławach. Izabela Czartoryska, jako wielka miłośniczka sztuki i starożytności, w 1801 r. założyła tu pierwsze polskie muzeum.
Na rycinie widać okrągły budynek z korynckimi kolumnami, za którymi są drzwi. Świątynię pokrywa kopuła. Świątynia Sybilli posiada dwie okrągłe sale. Szerokie schody prowadzą do reprezentacyjnej sali górnej. Strzegą je kamienne lwy. Nad wejściem umieszczony jest napis: „Przeszłość-Przyszłości”. Wokół sali biegnie ganek, którego dach w postaci kopuły z okrągłym świetlikiem pośrodku i zmniejszającymi się ku górze kasetonami wspiera się na korynckich kolumnach z piaskowca. Sala dolna, dostępna od stoku skarpy, nakryta jest spłaszczoną kopułą wspartą na dziewięciu arkadach, za którymi znajduje się wąskie obejście.
77. Wieża Trynitarska w Lublinie
Neogotycka budowla o wysokości 60 m dominuje dziś w mieście. Niegdyś skromna furta klasztorna, swą obecną smukłą formę zawdzięcza przebudowie Antonia Corazziego z 1819 r. Wieża otrzymała neogotycki wygląd oraz ośmioboczną dwustopniową nadbudowę ze stożkowym dachem krytym blachą. Prace ukończono w 1827 r.
Podstawę wieży stanowi średniowieczny mur obronny. Dwie elewacje – od strony Starego Miasta i placu Katedralnego – są tak samo opracowane. Główna oś fasady ujęta jest w dwie lizeny (płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym) biegnące na wysokości całego czworobocznego korpusu. Przesklepiony przejazd zwieńczony jest łukiem ostrym. Ponad nim znajduje się trójkątnie łamany gzyms z dekoracją kostkową. Na ostatnim piętrze wieży znajduje się taras widokowy. Aby się tam dostać, trzeba pokonać aż 207 schodków. W drodze na taras można zobaczyć dzwony, które biją podczas ważnych uroczystości, ponieważ wieża pełni funkcję dzwonnicy archikatedry lubelskiej.
Nazwa wieży wywodzi się od zakonu oo. Trynitarzy, którzy na przełomie XVIII i XIX w. byli w posiadaniu dawnych zabudowań jezuickich.
Obecnie w Wieży Trynitarskiej mieści się Muzeum Archidiecezjalne Sztuki Religijnej. Zgromadzono w nim przedmioty użytku religijnego, obrazy, ikony, rzeźby, tkaniny, sarkofagi, instrumenty muzyczne, lichtarze, portrety trumienne oraz inne zabytkowe sprzęty. Ekspozycje rozlokowane są w drodze na taras widokowy.
W dolnej kondygnacji wieży znajduje się przejście sklepione ostrym łukiem, ponad którym znajduje się trójkątnie łamany gzyms z dekoracją kostkową. Wyżej umieszczone są półokrągłe i ostrołukowe otwory okienne, a także płytkie nisze.
78. Zamek królewski w Lublinie
Ze średniowiecznej zabudowy Wzgórza Zamkowego zachowały się jedynie baszta, zwana donżonem, kaplica pw. Trójcy Świętej i resztki Baszty Żydowskiej. Początki warownego grodu nie są znane, prawdopodobnie ok. 1000 r., za czasów Bolesława Chrobrego, istniała tu drewniana strażnica. W drugiej połowie XII w. była to jedna z największych w kraju kasztelanii, stolica ziem położonych na wschód od Wisły. W XIII w. rozbudowany i umocniony gród skutecznie opierał się najazdom ruskich wojsk, Jadźwingom i Litwinom. Około połowy XIII w. dla wzmocnienia obronności wzniesiono wewnątrz obwodu wałów cylindryczną wieżę (donżon), o średnicy 15 m i grubości murów dochodzącej do 4 m. Służyła jako ostatni punkt obronny, do którego wycofywano się, gdy wróg zdobył już zamek. W późniejszych wiekach przeznaczono ją na więzienie. Po napadzie Tatarów w 1341 r. drewniany gród został przebudowany. Wzniesiono wówczas na planie prostokąta gotycki zamek z kamienia i cegły. Zbudowano mury obronne z bramą, część mieszkalną oraz czworoboczną basztę od północy, zwaną później Żydowską.
Za czasów Zygmunta Starego, około 1520 r., podjęto przebudowę zamku w stylu renesansowym. W połowie XVI w. na dziedzińcu zamkowym pojawił się kolejny obiekt – dom dla urzędu grodzkiego i mieszkanie starosty. W tym okresie zamek był miejscem, gdzie odbywały się sejmy i sejmiki.
W XVII w. Lublin zajmowały wojska kozackie, moskiewskie, szwedzkie i węgierskie, w wyniku czego zamek uległ poważnej dewastacji. W latach 1823-1826 rząd Królestwa Polskiego w miejscu dawnego zamku podjął budowę więzienia przewidzianego dla 300 osób. Powstał gmach w stylu neogotyckim z cechami renesansu. Na zamku więzieni byli m.in. powstańcy z 1863 r. Mury zamku pełniły funkcję więzienia przez 130 lat. W czasie II wojny światowej było to miejsce kaźni wielu patriotów. W 1954 r. więzienie zlikwidowano. W 1957 r. swą siedzibę znalazły tutaj Wojewódzki Dom Kultury i Muzeum Okręgowe. Obecnie cały gmach zajmuje Muzeum Lubelskie.
Neogotycki zamek został wzniesiony wzgórzu na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem. Elewacja frontowa składa się z trzech części: z silnie zryzalitowanego środka i dwóch identycznych części bocznych. Części boczne są rozczłonkowane wnękami okiennymi i zamknięte od góry attyką. Okna zakończone są ostrym łukiem.
Środkowa część fasady wysunięta jest do przodu. Z obydwu jej stron stoją wieloboczne wieżyczki z długimi, wąskimi i zakończonymi trójlistne blendami oraz krenelażem (ciąg występujących na przemian zębów i wolnych przestrzeni między nimi). Na szczytach wieżyczek znajdują się metalowe topory uniesione w górę. W ryzalicie umieszczona jest brama wjazdowa i dwie wnęki okienne.
79. Wyższe Seminarium Duchowne w Gościkowie-Paradyżu
Historia tego miejsca sięga odległych czasów średniowiecza. Cystersi otrzymali te ziemie w 1230 r. Budowa świątyni rozpoczęła się w 1234 r. i trwała ponad sto lat. Kościół wznoszony był w stylu gotyckim, w pierwotnym założeniu na planie krzyża, jednak po ukończeniu naw i części transeptu świątynię skrócono, zamurowując wschodnie arkady międzynawowe. Poświęcenie kościoła odbyło się w 1397 r. W XVIII w. trzy naroża budynku klasztoru wzbogacono o wieże w formie baszt i nakryto dzwonowatymi hełmami. Jak większość świątyń cysterskich, otrzymała ona wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz św. Marcina.
Wieś Gościchowo nazwano Paradius Matris Dei (Raj Matki Boskiej), po polsku Paradyż. Z biegiem lat rozbudowywano kościół i klasztor. Klasztor funkcjonował aż do pruskiej kasacji w XIX w., potem uruchomiono tu królewskie seminarium dla nauczycieli, a później szkołę średnią. W 1952 r. w budynkach zainaugurowano działanie istniejącego do czasów obecnych wyższego seminarium duchownego. Bryła gotycka kompleksu z XIII-XIV w. przebudowana została w stylu późnego baroku w XVIII w. Przylegają do niego rozległe ogrody z kamiennymi figurami świętych. W paradyskim kościele od roku 2003 odbywa się festiwal muzyki dawnej „Muzyka w Raju”.
Na rycinie widzimy fragment budynku. Jest to dwukondygnacyjna budowla. Na parterze są wysokie okna zakończone u góry ozdobnym gzymsem i dwoje drzwi pośrodku. Na piętrze okna są prostokątne.
Na całej elewacji koloru ceglastego między oknami są wymalowane jasne pasy. Na skośnym dachu znajdują się wykuszowe okna zwieńczone trójkątnymi daszkami.
80. Pomnik Chrystusa Króla w Świebodzinie
Głównym inicjatorem i pomysłodawcą budowy pomnika był proboszcz parafii – sanktuarium Miłosierdzia Bożego – który w 2001 r. rozpoczął działania zmierzające do wybudowania w Świebodzinie pomnika o wielkości zbliżonej do pomnika Chrystusa Odkupiciela w Rio de Janeiro. 21 listopada 2010 r. monument poświęcił biskup Stefan Regmunt.
Na rycinie widać stojącego Chrystusa w koronie, z rozpostartymi rękami. Figura Chrystusa stoi na 16-metrowym nasypie z kamieni i gruzu. Ma 36 m wysokości: Chrystus 33 m, korona 3 m. Korona ma 3,5 m średnicy i w całości jest pozłocona. Głowa ma 4,5 m wysokości. Każda z dłoni ma po 6 m długości. Obecnie jest to jedna z najbardziej rozpoznawalnych ikon turystycznych w województwie lubuskim.
81. Dwór z Suchedniowa (druga połowa XIX w.) w Parku Etnograficznym w Tokarni
Dwór zbudowano najprawdopodobniej około 1812 r. W roku 1845 nabył go Wincenty Tarczyński z Suchedniowa. W budynku mieściła się stacja pocztowa. Plan z 1860 r. pokazuje, że w skład gospodarstwa wchodziła wozownia, stajnia, piwnica, a nieopodal stała karczma. Pod koniec XIX w. siedzibę nabył włościanin Ignacy Markiewicz, który w 1912 r. darował ją swojemu zięciowi Eustachemu Janowi Tumulcowi. Rodzina Tumulców dzierżawiła poszczególne pomieszczenia na rzecz szkoły leśnej, kaplicy prawosławnej, szkoły powszechnej, sądu grodzkiego. Od 1985 r. dwór stoi w skansenie.
Ściany okazałego dworu wzniesiono z drewna modrzewiowego, oszalowanego deskami. Budynek wieńczy dach naczółkowy, kryty podwójną warstwą gontu jodłowego. Dwór posiada dwa alkierze umieszczone równolegle do siebie po obu stronach, na tyłach budynku, co nadaje mu kształt podkowy. Wnętrza dworu urządzono na okres z 2 połowy XIX i początków XX w.
We dworze prezentowane są wnętrza zamieszkiwane przez średniozamożną rodzinę szlachecką z 2 połowy XIX w. Pomieszczenia urządzono z wykorzystaniem mebli w stylu Ludwika Filipa, biedermeier i okresu Napoleona III. Wnętrza dworskie takie jak salon, gabinet właściciela, sypialnia, jadalnia i pokoik dziecinny, zdobią liczne obrazy olejne, grafiki, bibeloty oraz wyroby rzemiosła artystycznego ze szkła i porcelany. Zgodnie z estetyką dworu ziemiańskiego, na ścianach zawieszono orientalne dywany, w tym tkaninę buczacką oraz kobierce wschodnie z Persji i Turcji. Kolorystyka ścian, kominki, piece i ozdobna sztukateria nadają wnętrzom charakter reprezentacyjny. Jest tu także zabytkowa kuchnia, bogato zaopatrzona spiżarnia i „służbówka”.
Dwór zbudowany jest na rzucie prostokąta z dwoma tylnymi aneksami. Ma kilka pomieszczeń i centralną sień za frontowym gankiem. Modrzewiowe ściany posadowione są na fundamencie z wapiennego kamienia polnego i łamanego, spojonego wapienną zaprawą. Ściany działowe zbudowano z drewna jodłowego.
Od zewnątrz zrąb oszalowano biegnącymi poziomo tarcicami modrzewiowymi, bitymi na gwoździe kowalskie. Nad belkami i nad krawędziami podmurówki założono skośne deski okapowe.
Dwór nakryty jest dachem naczółkowym (dach dwuspadowy, z dodatkowymi, niewielkimi, trójkątnymi połaciami umieszczonymi ukośnie w górnej części ścian szczytowych), poszytym jodłowym gontem. Kominy są dekoracyjnie ukształtowane, z gzymsami, tynkowane i bielone wapnem. Na rycinie widocznych jest sześć dwudzielnych, sześciopolowych okien. Przed wejściem znajduje się kolumnowy ganek z dwupołaciowym daszkiem. Drzwi są dwuskrzydłowe, z ozdobnymi płycinami.
82. Kościół szpitalny z Rogowa (1763 r.) w skansenie w Tokarni
W 1996 r. kościół szpitalny pw. Matki Bożej Pocieszenia z Rogowa n. Wisłą k. Opatowca przeniesiono do skansenu w Tokarni. Powstał w 1763 r. z fundacji Michała Wodzickiego, dziedzica Rogowa, podkanclerzego wielkiego koronnego oraz biskupa przemyskiego.
Świątynia jest zbudowana z drewna modrzewiowego na dębowych podwalinach. Dach pokrywa gont. Wyposażenie w stylu rokoko pochodzi głównie z XVIII w. Napis fundacyjny z datą znajduje się na belce wykonanej z jednego kawałka modrzewiowego drewna. W jej części centralnej wisi barokowy krzyż z postacią Chrystusa. W kościele można podziwiać bogato zdobioną ambonę oraz oryginalne rokokowe ołtarze boczne. W ołtarzu głównym zawieszono przedstawienie Madonny z Dzieciątkiem pochodzące z 2 połowy XVIII w. Obraz ten uznawano za cudowny. Przy wejściu na chór ustawiono cenny malowany konfesjonał. Strop nawy zdobi obraz przedstawiający walkę Michała Archanioła z szatanem, a w prezbiterium przedstawiono scenę koronacji Najświętszej Marii Panny. W skansenie kościół pełni swoje pierwotne funkcje – jest wciąż czynnym obiektem sakralnym, w którym regularnie odprawiane są msze.
Jest to drewniany, jednonawowy kościół z prostokątną nawą i węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Zakrystia przylega do prezbiterium z prawej strony. Boczne wejście osłania niewielka kruchta.
Wieńcowe ściany wzniesiono z drewna modrzewiowego na dębowych przyciesiach (podstawa z belek, na której opiera się ściana). Nawę i prezbiterium pokrywa stromy dach kryty podwójną warstwą gontu. Dach nad nawą jest dwuspadowy, a nad prezbiterium niższy i węższy, dwuspadowy, z trójpołaciowym szczytem. Okap jest wykończony szerokim, profilowanym gzymsem. Na dachu widzimy sześciokątną wieżyczkę sygnaturki, wysoką i smukłą.
83. Spichlerz dworski ze Złotej Pińczowskiej (1719) w skansenie w Tokarni
Spichlerz dworski został zbudowany w Rogowie nad Wisłą. Fundatorem budowli był Eliasz Wodzicki, właściciel okolicznych dóbr ziemskich. Prawdopodobnie przed 1850 r. rozebrano go i przeniesiono do miejscowości Złota.
Jest to okazały budynek gospodarczy zbudowany z drewna modrzewiowego, sosnowego i dębowego, na podmurówce z łamanego kamienia wapiennego, na planie prostokąta o wymiarach 26,25 m na 9,75 m. Ma dwie kondygnacje i ogromne użytkowe poddasze. Na pierwszej i drugiej kondygnacji znajdowały się po dwie komory przedzielone centralnie usytuowaną sienią. Budynek pokryty jest pięknym łamanym dachem krakowskim, w którym wstawka oddzielająca dolną i górną część dachu jest szersza, często zdobiona profilowanymi listwami lub dekoracją malarską. Ze względu na wiek, kształt i szczegóły konstrukcyjne jest zaliczany do najcenniejszych dworskich budynków gospodarczych z epoki baroku w Polsce.
Na parterze, w komorach spichlerza organizowane są wystawy, zajęcia edukacyjne, sesje naukowe oraz okolicznościowe imprezy, np. degustacje potraw regionalnych. Na piętrze prezentowane są stałe ekspozycje poświęcone tradycyjnemu kowalstwu oraz strojowi ludowemu Kielecczyzny.
Na rycinie dominuje dach krakowski. Jest to rodzaj łamanego dachu uskokowego. Składa się z połaci dachowych o podobnym kącie nachylenia, które oddzielone są niską ścianką, często zdobioną profilowanymi listwami lub dekoracją malarską. Na poziomie parteru znajdują się schody prowadzące do centralnie umieszczonych drzwi wejściowych. Nad drzwiami, na wysokości pierwszego piętra widoczne jest okno.
84. Zamek Tarnowskich w Dzikowie
Tarnobrzeg przez wieki był jedną z siedzib rodu Tarnowskich. Ich zamek (a właściwie pałac, który otrzymał swoją nazwę dzięki wybudowaniu wokół niego murów obronnych) od 2008 r. jest udostępniony zwiedzającym. W zamkowym muzeum znajdują się wystawy dotyczące archeologii na terenie Tarnobrzega i pobliskich wsi, historii zamku oraz zbiorów dawnych właścicieli miasta.
Do najciekawszych eksponatów należą:
– okno między biblioteką a kaplicą, z którym wiąże się legenda mówiąca, że jeden z Tarnowskich tak bardzo lubił czytać, że nie wychodził z biblioteki nawet wtedy, kiedy powinien się modlić w kaplicy. Na uwagę zasługuje kolekcja książek w różnych językach (polskim, francuskim, niemieckim, łacinie itd.),
– obraz Matki Bożej Dzikowskiej – cudowny obraz, dzięki któremu wiele osób wyzdrowiało,
– kolekcja obrazów – po powstaniu muzeum obecnie żyjący członkowie rodziny Tarnowskich przekazali swoje zbiory do Tarnobrzega. Są to bardzo cenne dzieła głównie holenderskich twórców. Niektóre z nich ze względu na swoją wartość znajdują się w pomieszczeniu z zasłoniętymi oknami, przez co nikt nie może ich sfotografować.
Po zamku turystów oprowadza przewodnik, który posiada bardzo rozległą wiedzę nie tylko na tematy ściśle związane z muzeum.
Neogotycki zamek składa się z korpusu głównego i dwóch skrzydeł. Na osi głównego korpusu zbudowano dwa ryzality. Ten widoczny na rycinie ma kształt wydłużonego prostokąta. Elementy elewacji budowli: prostokątne obramienia okien i drzwi, gzymsy, balkoniki utrzymane są w stylistyce neogotyckiej. Połacie dachowe zostały pokryte kamiennym łupkiem. Potężną graniastą wieżę zegarową zwieńczono okazałym hełmem miedzianym.
85. Zamek w Baranowie Sandomierskim
Zamek wzniesiono na nizinnych terenach nadwiślańskich na przełomie XVI i XVII w. W 1569 r. dobra baranowskie trafiły do magnata wielkopolskiego Rafała Leszczyńskiego. Rozpoczął on prace nad zastąpieniem dotychczasowego fortalicjum przez dwór obronny. Jego syn, Andrzej był inicjatorem postawienia trójskrzydłowego, renesansowego zamku z czterema basztami ustawionymi w narożach, ścianą parawanową oraz wieżą bramną, zwieńczoną późnorenesansową attyką. W 1677 r. zamek kupił Dymitr Wiśniowiecki, a po jego śmierci wdowa po nim wniosła go jako wiano do małżeństwa z Józefem Karolem Lubomirskim. Nowy właściciel nadał mu znamiona baroku. Po 1720 r. zamek trafiał z jednych magnackich rąk w kolejne, w międzyczasie ulegając spaleniu i odbudowaniu przez ówczesnych właścicieli – Krasickich. Ostatnimi nabywcami zamku byli Dolańscy. Odnowili oni obiekt po kolejnym pożarze i przeprowadzili generalny remont. Mieszkali w pałacu do wybuchu II wojny światowej. Działania wojenne oraz niewłaściwe użytkowanie obiektu po wojnie doprowadziły budowlę do ruiny. Zamek odrestaurowano dopiero w szóstej i siódmej dekadzie XX w.
Zamek jest budowlą trzykondygnacyjną, wzniesioną na planie prostokąta. Posiada cztery okrągłe baszty w narożach, prostokątną wieżę pośrodku ściany frontowej oraz wewnętrzny dziedziniec otoczony pięknymi, dwukondygnacyjnymi krużgankami, których kolumny ozdobiono maszkaronami, czyli twarzami ludzko-zwierzęcymi. Od strony wejścia znajduje się loggia, a na piętro prowadzą paradne schody. W pomieszczeniach zamku na piętrze urządzono Muzeum Wnętrz.
Zamek wymurowano w cegły, partie ław fundamentowych z bloków kamiennych. Skrzydła mieszkalne przykryto dachami dwuspadowymi. Cylindryczne wieże nakryte są barokowymi hełmami z latarniami. Dachy pokryte są dachówką ceramiczną, a hełmy wież blachą miedzianą.
86. Zamek w Przecławiu
Zamek stanął na wzgórzu opadającym ku dolinie Wisłoki w XV w. Pierwotnie była to budowla drewniana otoczona ziemnym wałem, siedziba rodu Ligęzów. W XVI w. nowy właściciel, kasztelan połaniecki, nadał mu charakter murowanej twierdzy w stylu renesansowym. W późniejszych latach kolejni właściciele rozbudowywali zamek. Wzmocnili także ufortyfikowane już siedziby, lecz mimo to zamek został zniszczony w czasach potopu przez wojska szwedzkie. W roku 1667 przeszedł w ręce wojewody lubelskiego Władysława Reya, potomka Mikołaja Reya z Nagłowic. Po przebudowie w latach 1876-80 zyskał styl neogotycki. W wyniku dwóch wojen światowych zamek zaczął popadać w ruinę, a dzieła zniszczenia dokonał pożar z końca lat sześćdziesiątych.
Po wojnie Rosjanie spalili tutejszy, liczący kilka wieków księgozbiór. Podczas reformy rolnej zamek został rozgrabiony. Kolejna tragedia spotkała go w 1967 r. Po pożarze zachowały się tylko detale architektury renesansowej i neogotyckiej, dwupiętrowa wieża i oficyny.
Dziś w zamku zobaczyć można kilka ciekawych i stylowo urządzonych komnat: Salę Mikołaja Reya z cytatami poety znajdującymi się na boazerii, Salę Muzyczną z obrazami z XIX i XX w., Salę Rycerską, zwaną Salą Balową, Salę Herbową z portretami wielkich poetów i herbami oraz bibliotekę. Część pomieszczeń przeznaczona jest na hotel.
Obiekt składa się z prostokątnego, jednopiętrowego korpusu będącego najstarszą częścią rezydencji, długim na 28 m, oraz przybudówek dostawianych przy krótszych bokach przy okazji kolejnych przebudów. Po lewej stronie ryciny przedstawiona jest czworoboczna, piętrowa wieża nakryta stromym dachem czterospadowym. Główny korpus pałacu pokryty jest dachem pogrążonym (dach wklęsły lub wgłębiony, którego połacie nachylone są do środka budynku), z attyką pozbawioną grzebienia. Przybudówki od strony północnej są prostopadłościenne, parterowe, mają spłaszczone dachy dwuspadowe przesłonięte attykami. Nad prostopadłościenną przybudówką od południa znajduje się dach tarasowy. Attyka pełni tu rolę balustrady. Po prawej stronie ryciny widoczna jest cylindryczna wieża nakryta dachem stożkowym, a prawie w centralnym punkcie prostopadłościenny, parterowy, dobudowany od frontu przedsionek zwieńczony attyką.
Pałac zbudowano z otynkowanej cegły, w przyziemiu częściowo z kamienia, dachy pokryto blachą.
Elewacja frontowa jest piętrowa, z wysoką, pozbawioną grzebienia attyką. Okna o prostokątnym wykroju z ostrołukowym obramieniem umieszczone są w nieregularnym rozstawie.
87. Zamek Kamieniec w Korczynie-Odrzykoniu
Zamek został zbudowany w XIV w., a rozbudowany w XVI w. w stylu renesansowym. Powstał na skalistym wzgórzu na wysokości 452 m. Jego właścicielami było wiele możnych rodów, m.in. Kamienieckich, Bonerów, Firlejów, Skotnickich, Stadnickich, Branickich.
W ruinach usytuowane jest muzeum z eksponatami związanymi z historią warowni oraz militariami, Sala tortur, Pracownia Ceramiki Zamkowej.
W setną rocznicę insurekcji mieszkańcy Odrzykonia ufundowali i wystawili w ruinach zamku kamienny pomnik Tadeusza Kościuszki. Jest to popiersie o wysokości 120 cm. Kościuszko w chłopskiej sukmanie i krakusce z pawim piórem jest umieszczony na wysokim postumencie.
Odrzykoń był miejscem wydarzeń, które zostały opisane w “Zemście” przez Aleksandra Fredrę. W 1828 r. hrabia Fredro poślubił Zofię Jabłonowską, która w posagu wniosła połowę tego właśnie zamku. Poeta w starych dokumentach odnalazł akta procesowe szlachciców spierających się o mur graniczny – Firleja i Skotnickiego. To właśnie one posłużyły mu jako baza do “Zemsty”. Współcześnie zamek także jest podzielony między dwa podmioty – jedna część należy do gminy Wojaszówka, a druga do gminy Korczyna.
Do dzisiaj zachowały się jedynie ruiny gotyckiego zamku. Widoczne są pozostałości zamkowych budynków, w tym kaplicy.
88. Zamek w Sanoku
Około 1340 r., z inicjatywy Kazimierza Wielkiego, w miejscu dawnego grodu obronnego zbudowano gotycką siedzibę, oddzieloną szerokim wąwozem od miasta. Za czasów panowania króla Władysława Jagiełły, w 1417 r. odbyła się królewska uczta weselna z zaślubioną księżniczką Elżbietą Granowską. Od tego czasu zamek w Sanoku stanowił oprawę małżeństw królewskich. Kolejną władczynią zamku była królowa Bona Sforza. Chociaż nigdy w Sanoku nie przebywała, nakazała jego przebudowę ze stylu gotyckiego na renesansowy. Kolejne rozbudowy rezydencji miały miejsce w XVII i XIX w. W czasie II wojny światowej zamek został splądrowany, następnie pełnił rolę jednego z elementów niemieckiej obrony przygranicznej.
Współczesny wygląd zamku stanowi efekt szeroko zakrojonych prac renowacyjno-rekonstrukcyjnych, prowadzonych na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI w., nadających mu częściowo wygląd nawiązujący do renesansowej przebudowy z połowy XVI stulecia, a częściowo będący wytworem wyobraźni architektów biorących udział w projekcie jego rewitalizacji. Fasada zamku utrzymana jest w jasnym kolorze. Z czasów ostatnich Jagiellonów zachował się tak zwany Dom Wielki, w którym zrekonstruowano portale drzwiowe oraz kamieniarkę okienną. W muzeum utworzonym w zamku można podziwiać m.in. największą na świecie – liczącą około 600 kolekcję dzieł sanockiego malarza Zbigniewa Beksińskiego oraz ponad 1200 eksponatów kolekcji sztuki cerkiewnej.
Zamek był wielokrotnie przebudowywany i dobudowywany. Dzisiaj jest to obiekt o dwóch kondygnacjach, zbudowany z kamienia na rzucie prostokąta. Przykryty jest dwuspadowym dachem wykonanym z dachówki ceramicznej. Jest to budynek jednotraktowy, z pierwotnie amfiladowym układem wnętrz, z korytarzem od strony dziedzińca. W kamiennych elewacjach zamku zachowała się fragmentarycznie zrekonstruowana renesansowa kamieniarka portali i okien. Otwory okienne znajdują się w dwóch rzędach, równomiernie rozłożone na fasadzie budynku.
89. Zamek w Lesku
W końcu XV w. z inicjatywy Jana Kmity herbu Szreniawa wybudowano w Lesku skromną drewnianą budowlę obronną. Historia zamku murowanego przypada na okres, gdy dwór leski przeszedł na własność Piotra Kmity herbu Szreniawa, pana na Wiśniczu. Wybudowano wówczas fortalicjum, które było złożone z piętrowej, murowanej wieży otoczonej murem. W późniejszych wiekach zamek znajdował się w rękach różnych właścicieli, którzy rozbudowywali zamek. W latach trzydziestych XIX w. ówczesny posiadacz majątku – Krasicki, przystąpił do odbudowy zrujnowanego pożarem zamku, która trwała aż trzydzieści osiem lat. Końcowe projekty przebudowy sporządził Wincenty Pol. W 2 połowie XIX i na początku XX w. zamek leski był ważnym ośrodkiem życia towarzyskiego i intelektualnego w regionie. Krasiccy pielęgnowali tradycje patriotyczne, utrzymując żywe kontakty z wieloma działaczami niepodległościowymi i twórcami kultury. Kształt rezydencji nadany przez Wincentego Pola przetrwał do naszych czasów. Część budowli zamkowych zachowano jako malownicze ruiny komponujące się z ogrodem krajobrazowym i podnoszące nastrój romantyzmu i tajemniczości. Przebudowanym parterowym skrzydłom zamku nadano cechy klasycystyczne, poprzedzając elewacje galeriami i kolumnowym portykiem – częścią budynku na planie prostokąta z kilkoma okrągłymi kolumnami. We wnętrzach wybudowane zostały empirowe piece, charakteryzujące się bogatymi zdobieniami i ornamentyką, i wykonano dekoracje sztukatorskie.
90. Zamek w Krasiczynie
Powstał pod koniec XVI w. z inicjatywy Stanisława Krasickiego. Stanął w miejscu dawnego drewnianego fortalicjum wzniesionego przez Jakuba z Siecina herbu Rogala. Stanisław, syn Jakuba, zmodernizował tę budowlę poprzez zastąpienie wałów murami kurtynowymi, a w ich narożach wybudowano basteje o czterech kondygnacjach. Synowi Stanisława, Marcinowi, zawdzięcza się przebudowę fortecy w piękny przykład włoskiego manieryzmu na ziemiach polskich. Wtedy to przekształcono cztery kamienne basteje w baszty o odrębnej architekturze.
Na początku XVII w. Krasiczyn przeszedł w ręce bratanka Marcina – Konstantego, który jednak roztrwonił pieniądze i zadłużył majątek. Przechodził on potem w ręce kolejnych właścicieli, aż trafił do rodu Tarłów, którzy dokonali renowacji obiektu, jednak w 1726 r. wojska carskie i tatarskie zniszczyły zamek. Kolejnej renowacji Krasiczyn doczekał się dopiero, gdy jego właścicielem był Książę Adam Sapieha. W połowie XIX w. zamek strawił pożar, ocalała jedynie kaplica w Baszcie Boskiej. Remont trwał kilkadziesiąt lat. Niestety, dwie wojny światowe oraz celowe działania wojsk sowieckich spowodowały, że rezydencja po raz kolejny została zniszczona. Odbudowa miała miejsce dopiero na przełomie lat 60. i 70. XX w.
Renesansowo-manierystyczny zamek ma kształt czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem i czterema cylindrycznymi basztami w narożach: Boską – z kopułą, Papieską – z attyką w kształcie korony papieskiej, Królewską – z 6 wieżyczkami i Szlachecką, na której jest taras widokowy. Są to symbole odwiecznego porządku na świecie, cztery szczeble w hierarchii władzy: Bóg, Kościół, monarchia i szlachectwo.
Zamek wymurowano z kamienia i cegły. Dolne kondygnacje baszt zawierają kamienne relikty bastei.
W centralnej części skrzydła zamku przedstawionego na rycinie znajduje się wysunięta poza lico muru smukła, sześciokondygnacyjna wieża bramna, zwana Zegarową, na rzucie kwadratu. Brama przejazdowa jest ujęta w kamienny portal z inskrypcją. Elewację wieńczy attyka grzebieniowa.
91. Zamek w Przemyślu
W 1340 r. król Kazimierz Wielki na wzgórzu (270 m n.p.m.), w miejscu drewnianej warowni, gdzie wcześniej Bolesław Chrobry postawił murowaną rotundę z budynkiem zwanym palatium, wzniósł zamek w stylu gotyckim, nazywany od imienia króla Zamkiem Kazimierzowskim. W 1498 r. budowla została uszkodzona, a później odbudowana i rozbudowana przez Piotra Kmitę Sobieńskiego. Powstały na planie czworoboku obiekt posiadał w rogach trzy okrągłe baszty oraz czworoboczną wieżę.
Brama do zamku miała żelazne oraz drewniane drzwi, a dostęp do warowni utrudniała fosa, nad którą przerzucono most zwodzony. Kolejnej przebudowy dokonano w latach 1616-1633 za Michała Krasickiego. Starosta chciał upodobnić swoją rezydencję do krasiczyńskiego zamku, co nie zostało do końca spełnione. Niestety w 1633 r. przygródek i część zamku doprowadzono do ruiny. W połowie XVIII w. za starosty Poniatowskiego miały miejsce kolejne prace, w wyniku których zburzono południowo-zachodnią część budowli razem z dwiema basztami i postawiono nowy mur, a budynek bramny wzmocniono przyporami.
Obecnie zamek udostępniony jest zwiedzającym. Z dawnej budowli pozostała brama wjazdowa, skrzydło z dwiema basztami w rogach, z miejscami widokowymi, z których widać zarysy budynków dawniej stojących na zamkowym dziedzińcu.
Obecnie mocno przebudowany zamek w Przemyślu składa się z częściowo odbudowanego muru kurtynowego i przekształconych baszt po stronie północnej i wschodniej. Częściowo zachowały się także baszty południowa i zachodnia. Baszta południowa ma średnicę 10 m, pięć kondygnacji i przyporę umieszczoną od strony zachodniej. Jest podpiwniczona, tynkowana, zwieńczona attyką, z oknami rozmieszczonymi niesymetrycznie. Baszta zachodnia ma kształt cylindryczny i dwie kondygnacje bez podpiwniczenia, ze strzelnicami. Główny korpus zamku tworzy jednotraktowy, dwukondygnacyjny, podpiwniczony budynek z oknami na parterze – u góry zaokrąglonymi, na piętrze prostokątnymi. Nakryty jest dwuspadowym dachem.
92. Zamek w Łańcucie
Pierwsza budowla w postaci wieży obronnej znajdująca się na terenie istniejącego dziś założenia, zbudowana została w drugiej połowie XVI w. Około 1610 r. zamek został rozbudowany przez Stadnickich i przybrał kształt podkowy. Za czasów panowania Lubomirskich, w latach 1629–1641, nastąpiła najpoważniejsza jego rozbudowa, dlatego często nazywa się go Zamkiem Lubomirskich.
To jeden z najbardziej znanych zamków w kraju. Był rozbudowywany przez kolejnych właścicieli. Historia szczęśliwie go oszczędziła, mógł więc zostać rozwinięty do jednej z najwspanialszych rezydencji w Polsce. Są tu wspaniałe ogrody, park, oranżeria, powozownia, ujeżdżalnia i pałacyk zwany Zameczkiem Romantycznym. Zamek otoczony jest fortyfikacjami bastionowymi. Obiekt ma kształt czworoboku z czterema narożnymi wieżami i wewnętrznym dziedzińcem w środku. Do głównego korpusu przylegają dobudówki. W najmniej zabytkowej części obiektu urządzono hotel. Powozownia i stajnia pochodzą z przełomu XIX i XX w. Znajdujący się tu zbiór ponad 100 powozów jest jedną z największych tego typu kolekcji w Europie. W większości należały one do rodu Potockich i sprowadzane były głównie z Austrii, Francji i Anglii. Są tu powozy i karety spacerowe, myśliwskie, wyścigowe, a także coś specjalnego – kareta, którą podróżował Fryderyk Chopin! Najwspanialsze jednak w zamku łańcuckim są jego wnętrza wraz z ich bogatym wyposażeniem.
Zamek ma kształt czworoboku z czterema narożnymi wieżami. Dwie z nich, widoczne na rycinie, zwieńczone są barokowymi hełmami. Na prawej wieży umieszczono zegar.
Na rycinie widzimy skrzydło zamku z licznymi oknami na trzech kondygnacjach. Pośrodku jest brama przejazdowa w formie ozdobnego portalu. Budowla nakryta jest dachem dwuspadowym z lukarnami.
93. Kościół Bernardynów w Rzeszowie
W 1513 r. nastąpiło objawienie Matki Bożej. Wkrótce po tym wydarzeniu zbudowano w tym miejscu drewnianą kapliczkę. Umieszczono w niej późnogotycką figurę Najświętszej Maryi Panny. W 1765 r. tak ją opisywał O. Zenobiusz: „Wykonana z drzewa lipowego, ma dwa łokcie wysokości (razem z koroną 120 cm), płaszcz malarskiem złotem ozdobiony, suknia różowego koloru, na głowie z tegoż drzewa korona, pod nią welon biały i włosy na ramiona spuszczone – twarz pociągła, koloru czarniawo-rumianego, oczy łaskawe i wdzięczne”. W latach 1624-1629, na miejscu dawnego kościółka drewnianego, z fundacji Mikołaja Spytka Ligęzy, powstał Kościół Bernardynów pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Kaplica, w której umieszczona jest figura Maryi z Dzieciątkiem, pochodzi z 1 poł. XVIII w. Figura znajduje się w centralnym punkcie barokowego ołtarza wykonanego z drewna i pokrytego złoceniami.
W układzie fortyfikacji miejskich zespół klasztorny Bernardynów był niezależnym, wysuniętym fortem, który osłaniał północny i zachodni front obwarowań miejskich, strzegących dojazdu do bramy Murowanej. Ważne zadania spełniała też wieża kościelna – była stanowiskiem obserwacyjnym, sygnalizacyjnym i artyleryjskim. Na najwyższej kondygnacji wieży, bezpośrednio pod hełmem, półokrągłe otwory okienne są strzelnicami znajdującej się tam działobitni. Klasztor ze swymi urządzeniami obronnymi w razie niebezpieczeństwa dawał schronienie ludności.
Jest to kościół jednonawowy, założony na planie krzyża łacińskiego, z kopułą na skrzyżowaniu nawy i transeptu. Jednoprzęsłowe prezbiterium jest zakończone półkoliście. Bryła kościoła nakryta jest dachem dwuspadowym, nad prezbiterium zakończonym półstożkiem. Dach pokryty jest blachą miedzianą.
Do nawy głównej przylega wieża na planie kwadratu. Ma kilka kondygnacji. Zwieńczona jest hełmem z czterospadową podstawą, niewielką banią i ażurową latarnią.
Kościół został wymurowany z cegły i otynkowany. Na elewacji kościoła i wieży widoczne są podziały ramowe, podzielone horyzontalnie gzymsami. Pod górnym gzymsem znajdują się strzelnice dla broni ręcznej.
Drzwi wejściowe przesklepione są łukami odcinkowymi. W elewacjach kościoła i wieży umieszczone są prostokątne okna zakończone półkoliście, wyżej są okna okrągłe. W górnej części wieży znajdują się okna prostokątne też zakończone półkoliście. Nad nimi małe, podwójne okna półkoliste, pierwotnie pełniące funkcję okien obserwacyjnych straży oraz strzelnic armatnich działobitni zlokalizowanej w górnej kondygnacji wieży.
94. Pałac letni Lubomirskich w Rzeszowie
Wzniesiony został w końcu XVII w. w pobliżu zamku. W jego otoczeniu założono ogrody z rozległą oranżerią w stylu francusko-saskim. Pałacowy zieleniec otacza stylowe ogrodzenie, wykonane z masywnych kamiennych słupów, na których ustawione były kamienne wazony, bogato zdobione girlandami kwiatów.
W połowie XVIII w. pałac przebudowano, a pod koniec stulecia sprzedano i od tego czasu pozostawał w różnych rękach. W latach 80. XX w. został poddany kompleksowej renowacji i zaadoptowany na siedzibę filii Akademii Muzycznej w Krakowie. W późniejszych latach znajdowała się tutaj Katedra Wychowania Muzycznego Wyższej Szkoły Pedagogicznej, następnie przekształcona kolejno w Instytut Muzyki Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz Katedrę Informatyki Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Uniwersytetu Rzeszowskiego. Obecnie siedzibę swoją ma tutaj Okręgowa Izba Lekarska.
Pałac to niewielka, trzykondygnacyjna budowla na planie litery H z mansardowym dachem, utrzymana w stylu późnego baroku francuskiego. Na ścianach budynku znajdują się zdobione, profilowane kartusze, popiersia oraz wazony na postumentach. W niszach umieszczono kamienne popiersia przedstawiające członków rodziny Lubomirskich w strojach rzymskich senatorów. Rzeźby są współczesnymi kopiami oryginałów, które przeniesiono do wnętrza pałacu.
Na najniższym poziomie okna są prostokątne, na pierwszym i drugim piętrze prawie kwadratowe. W części frontowej znajduje się kamienny portal z koliście zakończonymi drzwiami, a nad nim kartusz herbowy. Nad drzwiami umieszczono owalne okno. Wzdłuż wszystkich ścian na wysokości oryginalnego dachu biegnie trójdzielny gzyms.
W mansardowym dachu nad skrzydłami pałacu znajdują się lukarny. Budowla jest podpiwniczona, w cokole o wysokości 1,6 m umieszczone są okna piwnic.
95. Ratusz w Rzeszowie
Ratusz został zbudowany przed końcem XVI w. przez Mikołaja Spytka Ligęzę. Dzisiejszą formę przyjął pod koniec XIX w. Przeprowadzono wtedy jego gruntowną przebudowę łączącą elementy stylu neogotyckiego i neorenesansowego, dobudowano drugie piętro i reprezentacyjną klatkę schodową, a ponad nią dwie wieżyczki.
Wygląd zewnętrzny budynku z małymi zmianami przetrwał do dzisiaj. Elewacje są zróżnicowane, z oknami prostokątnymi, okrągłymi lub zamkniętymi ostrołukowo różnej wielkości, z gzymsem nad parterem i gzymsem wieńczącym. Elewacje mają szczyty z ostrołukowymi płycinami i sterczynami, balkony na kamiennych, profilowanych kroksztynach, z ażurowymi balustradkami. Wejście główne znajduje się w elewacji frontowej pomiędzy dwoma balkonami, w pozornym ryzalicie, zakończonym szczytem. Elewacja południowa z ryzalitem, z trzema wysokimi neogotyckimi oknami, zwieńczona jest z obu stron ośmiobocznymi wieżyczkami. Elewacja wschodnia ma otwarty, trójarkadowy podcień na kamiennych filarach, balkon i szczyt. W elewacji zachodniej są prostokątne okna i szczyt.
W Ratuszu mieści się siedziba Urzędu Miasta i Prezydenta. O każdej pełnej godzinie rozbrzmiewa z niego hejnał miasta, który skomponował Tomasz Stańko.
96. Zamek Lubomirskich w Rzeszowie
W XVI w. Mikołaj Spytko Ligęza wzniósł dwukondygnacyjną rezydencję otoczoną murem obronnym. W XVII w. posiadłość stała się rodową siedzibą Lubomirskich, którzy rozbudowali zamek do fortyfikacji składającej się z czterech skrzydeł o dwóch kondygnacjach. W kolejnych latach powiększano rezydencję, aż do 1769 r., gdy Rosjanie podczas jednego z najazdów zdobyli zamek. Po 40 latach obiekt trafił w ręce Austriaków, a zabudowania przekształcono na więzienie i sąd. W tym czasie wiele części konstrukcji zostało zmienionych, a nawet całkowicie wyburzonych. Mimo nowej roli zamek niszczał z upływem lat, dlatego pod koniec XIX w. zaczęto myśleć o kompleksowej renowacji. W wyniku inwentaryzacji obiektu stwierdzono, że powstałe straty są zbyt duże i łatwiej odbudować całą posiadłość. Zamek wyburzono i w jego miejscu na planie prostokąta wzniesiono czteroskrzydłowy gmach o trzech piętrach z wewnętrznym dziedzińcem. Prace zakończyły się w 1906 r.
Podczas II wojny światowej zamek pełnił funkcję więzienia, w którym przetrzymywano ponad tysiąc jeńców skazanych na śmierć – egzekucje przeprowadzano na terenie zamku. Więzienie działało aż do 1981 r.
Obecnie zamek jest siedzibą rzeszowskiego Sądu Okręgowego. Zachował wygląd z 1906 r., choć są też elementy pochodzące z XVIII w. Wokół obiektu usytuowane są kamienne fortyfikacje z narożnymi bastionami. Przypisano im imiona świętych: Marii, Franciszka, Andrzeja i Hieronima. Przy każdym z nich wznosi się wieżyczka z wizerunkiem patrona, datowanym na 1746 r. Na zewnątrz i wewnątrz budynku znajdują się tablice upamiętniające losy więźniów i straconych podczas hitlerowskiej okupacji oraz za czasów rządów Stalina.
Zamek ma cztery skrzydła i czworoboczny dziedziniec. Założony jest na rzucie prostokąta. W centralnej części ryciny widoczna jest wieża zbudowana na rzucie kwadratu. Do poziomu drugiego piętra jest to budowla XVII-wieczna, powyżej dobudowana w 1906 r. Skrzydła zamku mają dwa piętra. Przykryte są dachami dwuspadowymi pokrytymi dachówką ceramiczną.
Zamek zbudowano z cegły i otynkowano. Okna mają prostokątny kształt, gzymsy nadokienne i podokienne obramowane są płaskimi opaskami.
Wieża składa się z 6 kondygnacji nadziemnych. Jej elewacje podzielone są gzymsami na trzy części, które zwężają się stopniowo ku górze. Powyżej gzymsów znajdują się wąskie galeryjki z balustradami tralkowymi. W narożnikach wieży występują lizeny (płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym). Najwyższa kondygnacja wieży zakończona jest trójkątnym szczytem z oryginalnym zegarem i zwieńczona strzelistym hełmem – pokrytym blachą miedzianą – z banią i iglicą. Kwadratowe okna mają białe obramowania. W drugiej i trzeciej części wieży za galeryjkami widoczne są szerokie oszklone drzwi zakończone półkoliście. Brama wjazdowa w parterze wieży jest kopią oryginalnej, XVII-wiecznej bramy.
97. Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Olsztynie
Stary Ratusz znajduje się w centrum starówki. Obecnie jest siedzibą Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej.
Został zbudowany w drugiej połowie XIV w., tuż po uzyskaniu praw miejskich przez Olsztyn. Składa się z trzech trzypiętrowych skrzydeł, wieży ratuszowej i niskiej, halowej przybudówki, która ma zaledwie około 100 lat. Jest budowlą ceglaną, tynkowaną, wzniesioną na kamiennym cokole. Wieża wyrasta z południowego skrzydła. W niej znajduje się wejście główne. Do wnętrza prowadzi półkolisty, zdobiony portal, w zworniku portalu kartusz z piaskowca z herbem Olsztyna obowiązującym w momencie wznoszenia nowego olsztyńskiego ratusza. Kompozycję portalu uzupełniają kasetony z rozetami i kamienne wodotryski w formie brodatych męskich głów ze zlewami. Nad portalem znajduje się taras z balustradą, należący do jednej z sal posiedzeń. Kwadratowa, 60-metrowa wieża ze ściętymi narożnikami, jest zwieńczona węższą nadbudówką, otoczoną tarasem z balustradą oraz hełmem w kształcie podwójnej latarni. Na szczycie powiewa chorągiewka z datą 1915.
W środkowej części skrzydła, w przyziemiu, zachował się portal wejściowy do mieszkania nadburmistrza. Półkolisty portal flankują postacie mężczyzny z księgą w ręku i kobiety trzymającej kosz i portmonetkę. W skrzydle północnym dekorację wejścia stanowi wykuta w zworniku portalu męska brodata głowa, a w cokole lwi łeb.
Na zewnętrznych ścianach budynku umieszczone są zegary słoneczne.
98. Wysoka Brama w Olsztynie
Wysoka Brama umożliwiała wjazd na teren starego miasta. Była nazywana Bramą Górną, ale zmieniła nazwę i od XIX w. jest nazywana Wysoką Bramą. Została zbudowana w XIV w. Jest jedyną pozostałą z trzech, które znajdowały się w murach obronnych otaczających miasto. Pełniła funkcję obronną osłaniając miasto od strony północnej. W 1788 r. wyremontowano ją i zaadaptowano na zbrojownię szwadronu dragonów. W 1858 r. przebudowano ją na więzienie, a w 1898 r. przekazano miejskiemu komisariatowi policji. Dokonywano w niej wielu przeróbek, m.in. nadano odmienny kształt otworom okiennym i szczytowi budowli, i przebito przejście dla pieszych. W 1863 r. przetrzymywano tutaj Wojciecha Kętrzyńskiego, historyka i publicystę, obrońcę polskości na Warmii i Mazurach. Obwiniono go o przemyt broni dla powstańców styczniowych. Obecnie jest użytkowana jako hotel.
Brama usytuowana jest w północno-wschodniej części zespołu staromiejskiego, na osi wylotu głównego traktu komunikacyjnego. W 2003 r. została odrestaurowana. W niszy od strony Starego Miasta umieszczono wizerunek Matki Bożej Królowej Pokoju, podarowany Olsztynowi przez Papieża Jana Pawła II. Dzieło zostało wykonane techniką szklanej mozaiki w jednej z rzymskich pracowni. Na murach Wysokiej Bramy umieszczony jest również spiżowy wizerunek Jana Pawła II poświęcony w pierwszą rocznicę śmierci Papieża.
Brama została wzniesiona z czerwonej cegły, w stylu gotyckim, na planie zbliżonym do kwadratu o boku 9,5 m. Zwieńczona jest szczytami sterczynowymi z ostrołukowymi blendami. Ma cztery kondygnacje i pięterko tworzące rodzaj piątej kondygnacji w strefie szczytu. Pierwotne gotyckie mury sięgały do wysokości 18,6 m, dzisiaj mają 23 m. Po prawej stronie ryciny widać niższą, czterokondygnacyjną przybudówkę krytą odrębnym dachem prostopadłym do kalenicy bryły głównej. Bramę oraz przybudówkę nakryto dachami dwuspadowymi.
99. Zamek Kapituły Warmińskiej w Olsztynie
Zamek został zbudowany w XIV w. w zakolu rzeki Łyny. Był najpotężniejszą warownią wybudowaną przez Kapitułę Warmińską. Skrzydło północne ukończono pod koniec XIV w. W skrzydle południowym z 30-metrową wieżą, zbudowanym w połowie XV w., zorganizowano wiek później Kaplicę Św. Anny.
Zamek był w latach 1397-1772 siedzibą kanonika, administratora dóbr kapitulnych. Został zajęty przez polskie oddziały w wojnach z Krzyżakami z lat 1410 i 1414. W wojnie trzynastoletniej stanął po stronie Związku Pruskiego. Kanonicy oszukani przez Krzyżaków zdecydowali się wpuścić do środka ich zaciężne oddziały, co zaowocowało wygonieniem kanoników z zamku.
Mikołaj Kopernik zajmował stanowisko administratora w Olsztynie w latach 1516-1519 i 1520-1521. Organizował w styczniu 1521 r. obronę zamku w trakcie wojny z Zakonem. Po I rozbiorze Polski zamek został przekazany w użytkowanie gminie ewangelickiej.
Zamek jest budowlą trzyskrzydłową. Dziedziniec domyka od zachodu średniowieczny mur. Najstarsze skrzydło (północne) jest czterokondygnacyjne z dwukondygnacyjnymi piwnicami. W jego przyziemiu znajduje się zamkowa biblioteka. Pierwsze piętro z krużgankiem pełniło najważniejszą funkcję – w trzech komnatach mieściło się mieszkanie kanonika-administratora, jego refektarz i kaplica. Na ścianie krużganka znajduje się tablica astronomiczna Mikołaja Kopernika, służąca do wyznaczania momentu wiosennej równonocy. Astronom wykonał ją w 1517 r.
Obecnie mieści się w nim Muzeum Warmii i Mazur, które prezentuje zabytki z tego regionu z zakresu archeologii, historii, numizmatyki, sztuki, rzemiosła, piśmiennictwa oraz kultury ludowej. W przeszklonym arkadowym krużganku na pierwszym piętrze można obejrzeć zbroje rycerskie, a w przyległych do krużganku komnatach z kunsztownymi kryształowymi sklepieniami – dawne instrumenty astronomiczne, stare meble, XVII-wieczne obrazy i gotyckie rzeźby sakralne. W zbiorach biblioteki przechowywany jest inkunabuł medyczny napisany przez samego Mikołaja Kopernika.
Zamek został zbudowany na planie czworokąta o wymiarach 40 x 56,5 m i składa się z dwóch gotyckich skrzydeł połączonych murem kurtynowym oraz późnobarokowej części, przez którą prowadzi wejście na dziedziniec.
Charakterystycznym elementem i jedynym ocalałym wśród zamków z terenów Prus są drewniane hurdycje (zewnętrzne ganki obronne) znajdujące się pod więźbą dachową – stąd broniono głównego wjazdu na zamek. Wieża narożna przez wieki była nadbudowywana i posiada dzisiaj dziewięć kondygnacji.
Na rycinie przedstawiona jest ściana zamku od strony dziedzińca. Na parterze są dwa wejścia oraz nisko posadowione niewielkie ostrołukowe okna. Po prawej stronie jest wejście do małej baszty z czerwonym dachem w kształcie stożka, przylegającej do ściany. Piętro z dużymi, szerokimi oknami zakończone ostrołukowo pokrywa dosyć stromy czerwony dach. Ten dach przylega do wysokiego piętra budynku z małymi otworami okiennymi. Nad nim widoczny jest główny dach w kolorze czerwonym. Po lewej stronie znajduje się prostokątna wieża zwieńczona ozdobnym szczytem, a po prawej stronie ozdobny szczyt wieńczący dach.
Zamek został zbudowany w XIV w. w zakolu rzeki Łyny. Był najpotężniejszą warownią wybudowaną przez Kapitułę Warmińską. Skrzydło północne ukończono pod koniec XIV w. W skrzydle południowym z 30-metrową wieżą, zbudowanym w połowie XV w., zorganizowano wiek później Kaplicę Św. Anny.
Zamek był w latach 1397-1772 siedzibą kanonika, administratora dóbr kapitulnych. Został zajęty przez polskie oddziały w wojnach z Krzyżakami z lat 1410 i 1414. W wojnie trzynastoletniej stanął po stronie Związku Pruskiego. Kanonicy oszukani przez Krzyżaków zdecydowali się wpuścić do środka ich zaciężne oddziały, co zaowocowało wygonieniem kanoników z zamku.
Mikołaj Kopernik zajmował stanowisko administratora w Olsztynie w latach 1516-1519 i 1520-1521. Organizował w styczniu 1521 r. obronę zamku w trakcie wojny z Zakonem. Po I rozbiorze Polski zamek został przekazany w użytkowanie gminie ewangelickiej.
Zamek jest budowlą trzyskrzydłową. Dziedziniec domyka od zachodu średniowieczny mur. Najstarsze skrzydło (północne) jest czterokondygnacyjne z dwukondygnacyjnymi piwnicami. W jego przyziemiu znajduje się zamkowa biblioteka. Pierwsze piętro z krużgankiem pełniło najważniejszą funkcję – w trzech komnatach mieściło się mieszkanie kanonika-administratora, jego refektarz i kaplica. Na ścianie krużganka znajduje się tablica astronomiczna Mikołaja Kopernika, służąca do wyznaczania momentu wiosennej równonocy. Astronom wykonał ją w 1517 r.
Obecnie mieści się w nim Muzeum Warmii i Mazur, które prezentuje zabytki z tego regionu z zakresu archeologii, historii, numizmatyki, sztuki, rzemiosła, piśmiennictwa oraz kultury ludowej. W przeszklonym arkadowym krużganku na pierwszym piętrze można obejrzeć zbroje rycerskie, a w przyległych do krużganku komnatach z kunsztownymi kryształowymi sklepieniami – dawne instrumenty astronomiczne, stare meble, XVII-wieczne obrazy i gotyckie rzeźby sakralne. W zbiorach biblioteki przechowywany jest inkunabuł medyczny napisany przez samego Mikołaja Kopernika.
Zamek został zbudowany na planie czworokąta o wymiarach 40 x 56,5 m i składa się z dwóch gotyckich skrzydeł połączonych murem kurtynowym oraz późnobarokowej części, przez którą prowadzi wejście na dziedziniec.
Charakterystycznym elementem i jedynym ocalałym wśród zamków z terenów Prus są drewniane hurdycje (zewnętrzne ganki obronne) znajdujące się pod więźbą dachową – stąd broniono głównego wjazdu na zamek. Wieża narożna przez wieki była nadbudowywana i posiada dzisiaj dziewięć kondygnacji.
Na rycinie przedstawiona jest ściana zamku od strony dziedzińca. Na parterze są dwa wejścia oraz nisko posadowione niewielkie ostrołukowe okna. Po prawej stronie jest wejście do małej baszty z czerwonym dachem w kształcie stożka, przylegającej do ściany. Piętro z dużymi, szerokimi oknami zakończone ostrołukowo pokrywa dosyć stromy czerwony dach. Ten dach przylega do wysokiego piętra budynku z małymi otworami okiennymi. Nad nim widoczny jest główny dach w kolorze czerwonym. Po lewej stronie znajduje się prostokątna wieża zwieńczona ozdobnym szczytem, a po prawej stronie ozdobny szczyt wieńczący dach.
100. Kościół Chrystusa Zbawiciela w Olsztynie
Ten ewangelicko-augsburski kościół wybudowano w północno-zachodnim narożniku Starego Rynku, obok grobli prowadzącej do zamku (obecna ulica Stare Miasto). Jest to jedna z trzech świątyń znajdujących się w obrębie olsztyńskiego Starego Miasta. Obiekt został zbudowany z czerwonej cegły w latach 1876-1899 w stylu neogotyckim i poświęcony w 1877 r. Był przebudowany na przełomie XIX i XX w. ze względu na powiększającą się parafię.
Jest to świątynia skromna, jak na kościół ewangelicki przystało. Surową bryłę kościoła pod dachem obiega betonowy fryz oraz dekoracyjne wykończenie w kształcie wysokiego trójkąta. Nad portalem wejściowym znajduje się detal architektoniczny wykonany w kształcie kwiatu o rozłożonych pączkach w otoczeniu liści.
Nawa kościoła ma 19 m długości, 12 m szerokości, 13 m wysokości i przekryta jest otwartą, polichromowaną więźbą dachową. W centrum prezbiterium znajduje się ołtarz, nad którym wznosi się krzyż. Po prawej stronie umieszczono ambonę.
Organy kościelne są dziełem Maxa Terletzkiego z Królewca, a witraże zaprojektowane i wykonane przez warsztat Heinricha Oidtmanna z Linnich. W zakrystii znajdują się obrazy: „Chusta Weroniki” oraz portret Marcina Lutra.
Do kościoła od południa przylega wieża o wysokości 43 m, na której znajduje się zegar. Nakryta jest ośmiobocznym hełmem pokrytym miedzianą blachą. W wieży znajdują się trzy dzwony.
Kościół jest ceglaną budowlą czteroprzęsłową, z pięciobocznym prezbiterium. Wzniesiono ją w stylu neogotyckim na rzucie prostokąta. Elewacje boczne opięte są przyporami. Dwuspadowy dach pokryto angielskim łupkiem. Nad głównym wejściem umieszczona jest wimperga (dekoracyjne wykończenie mające kształt wysokiego trójkąta).
101. Bazylika konkatedralna św. Jakuba Apostoła w Olsztynie
To najstarsza budowla w mieście. Archikatedra została podniesiona do godności bazyliki mniejszej przez papieża Jana Pawła II w 2004 r. Została zbudowana w 2 połowie XIV w. w stylu gotyckim, ceglana, na kamiennym podmurowaniu. Bryła świątyni składa się z korpusu, wieży, dwóch kaplic przywieżowych i bocznej kruchty. Wieża została podwyższona w XVI w. Jej zwieńczenie dachem namiotowym z neogotycką latarnią pochodzi z wieku XIX. Kaplice przywieżowe są nakryte dachami pulpitowymi, a kruchta boczna z dachem dwuspadowym jest dostawiona do lewej nawy bocznej.
Katedra jest trójnawową, sześcioprzęsłową halą, bez wyodrębnionego prezbiterium. W nawie głównej są sklepienia sieciowe, w bocznych kryształowe, w kaplicach przywieżowych kolebkowe z lunetami, a w zakrystii krzyżowo-żebrowe z gurtem (łukiem w sklepieniu). Wejście główne pod wieżą zostało ujęte w ostrołukowy, gotycki portal. Jest zamykany drzwiami z 2001 r. ze scenami z pontyfikatu Jana Pawła II.
We wnętrzu z okresu gotyku zachowało się m.in.: tabernakulum ścienne z kratą gotycką i tryptyk późnogotycki; z okresu renesansu m.in.: dekoracja malarska tabernakulum ściennego, tryptyk św. Krzyża i świeczniki; z okresu baroku: rzeźby apostołów św. Andrzeja i św. Jakuba Starszego, krucyfiks ponadnaturalnej wielkości, obraz Matki Boskiej Różańcowej i chrzcielnica. W Kaplicy Wieczystej Adoracji znajduje się późnogotycki tryptyk wykonany na początku XVI w. W centrum ołtarza umieszczona jest Matka Boża z Dzieciątkiem na tle promienistej mandorli jako Niewiasta obleczona pod stopami w Słońce i Księżyc. Ołtarz nie należał do oryginalnego wyposażenia świątyni. Trafił do Olsztyna na początku lat 50. XX w.
Latem w świątyni odbywają się Olsztyńskie Koncerty Organowe.
102. Kapliczka z Jeżowego w Parku Etnograficznym w Kolbuszowej
W Parku Etnograficznym stoi kapliczka, która jest wierną kopią oryginału znajdującego się w Jeżowem. Wybudował ją miejscowy chłop Sagan w 1 poł. XIX w. Wewnątrz kapliczki znajduje się figura św. Jana Nepomucena – patrona chroniącego pola i zasiewy przed powodzią i suszą. Rzeźba umieszczona była w innej kapliczce, ale rozebrali ją osadnicy niemieccy, którzy osiedlili się na terenach dóbr jeżowskich w końcu XVIII w. Sagan wybudował kapliczkę dla rzeźby na swoim polu przy wiejskiej drodze. Ma ona konstrukcję brogową. Bróg jest to konstrukcja składająca się z czterech słupów wkopanych w ziemię, które podtrzymują dach. Takie zabudowania służyły do przechowywania zboża przed młocką. Zabezpieczały zboże bądź siano przed deszczem, zapewniając dostęp świeżego powietrza.
Kapliczka z Jeżowego to niewielka budowla zbudowana w stylu brogowym. Drewniane słupy podpierają dach pokryty drewnianymi deskami. Dach zwieńczony jest pazdurem – ozdobą w kształcie pąka tulipana. Umocowano na nim krzyż kowalskiej roboty.
Między słupami do pewnej wysokości zbudowano ściany z desek, a na nich cienkie deski, które stanowią rodzaj ażurowego płotka. Między dachem a płotkiem są poprzecznie przybite deski. W centralnej części głównej ściany umieszczone są drzwi, za którymi stoi figura św. Jana Nepomucena.
103. Kościół z Rzochowa w skansenie w Kolbuszowej
Kościół pw. św. Marka Ewangelisty wybudowano w 1843 r. z drewna modrzewiowego i sosnowego.
Prawie całe wyposażenie świątyni jest oryginalne. Ściany prezbiterium pokrywają malowidła na płótnach. Są to ewangeliści: św. Jan z orłem, św. Marek z lwem, św. Mateusz z aniołem i św. Łukasz z wołem. W niszach znaleźli swoje miejsce apostołowie. W ołtarzu mieści się obraz patrona – św. Marka Ewangelisty. Powyżej umieszczono Matkę Bożą z Dzieciątkiem, a jeszcze wyżej gołębicę symbolizującą Ducha Świętego. Przy ołtarzu ulokowano dwóch patronów Polski: figury św. Wojciecha i św. Stanisława.
Pomiędzy prezbiterium a nawą główną na belce tęczowej zamocowano krzyż z umęczonym, wychudłym Chrystusem. Boczne ołtarze, znajdujące się najbliżej prezbiterium, powstały w 2 poł. XIX w. i mają cechy rokokowe. Kolejne dwa ołtarze boczne wykonano w ostatniej dekadzie XIX w. Najstarsze witraże, ulokowane w prezbiterium, to wizerunki św. Franciszka i św. Marka Ewangelisty. Witraże w nawie przedstawiają św. Józefa z Dzieciątkiem, Niepokalane Serce Maryi oraz św. Stanisława Kostkę i św. Teresę z Lisieux.
Wybudowano go w 1843 r. z drewna modrzewiowego i sosnowego. Z zewnątrz oszalowany jest deskami, kryty gontem dach zwieńczony jest sygnaturką (wieża, w której umieszczano niewielki dzwon kościelny). Po prawej stronie ryciny widoczna jest dzwonnica z 1930 r.
104. Pomnik Obrońców Wybrzeża w Gdańsku na półwyspie Westerplatte
Półwysep Westerplatte został uformowany przy ujściu Martwej Wisły do Zatoki Gdańskiej w latach 1845–1847. Wcześniej była to wyspa. Pomnik Obrońców Wybrzeża został odsłonięty w październiku 1966 r. Stoi na wzniesieniu w kształcie rozległego kopca, usypanego z materiału wydobytego przy oczyszczaniu wejścia do portu. Postawiono go dla uczczenia obrońców Westerplatte, Poczty Polskiej w Gdańsku i innych bohaterskich obrońców polskiego wybrzeża we wrześniu 1939 r.
W okresie międzywojennym na Westerplatte znajdowała się polska Wojskowa Składnica Tranzytowa z czterema betonowymi wartowniami, koszarami przystosowanymi do obrony oraz willą podoficerską. W sierpniu zostały zbudowane umocnienia polowe. Dowódcą nieco ponad 220-osobowej załogi był major Henryk Sucharski, a jego zastępcą kapitan Franciszek Dąbrowski. Pod pretekstem „wizyty kurtuazyjnej” 25 sierpnia 1939 r. przybył do Gdańska niemiecki pancernik Schleswig-Holstein. 1 września o godz. 4:48 otworzył on ogień z 11 dział. Przez 7 dni Niemcy prowadzili huraganowy ostrzał artyleryjski. Załoga polska dzielnie się broniła. Wiadomość „Westerplatte jeszcze się broni” przekazywana przez polskie radio, podtrzymywała na duchu walczące wojska polskie. Wyczerpani żołnierze skapitulowali 7 września o godz. 10.15.
Przy Pomniku Obrońców Wybrzeża 1 września każdego roku odbywają się uroczystości państwowe związane z rocznicą wybuchu II wojny światowej.
Na terenie pola bitwy na Westerplatte stoi monumentalna rzeźba ku czci poległych żołnierzy. Jest ustawiona na kopcu o średnicy 20 i wysokości 22 m. Ma 25 m wysokości i złożona jest z 236 granitowych bloków. Według zamysłu projektantów nieregularny kształt rzeźby ma przypominać wyszczerbiony bagnet wbity w ziemię.
Na szczycie monumentu znajdują się płaskorzeźby marynarza i żołnierza z rosyjskim pepeszami. Na ścianach granitowych bloków pomnika wyrzeźbiono hasło „Chwała wyzwolicielom” oraz nazwy lokalizacji ważnych bitew.
105. Wizerunek Fryderyka Chopina
Ten wybitny kompozytor i pianista urodził się w Żelazowej Woli 1 marca 1810 r. W tym samym roku rodzina Chopinów przeniosła się do Warszawy, gdzie ojciec kompozytora otrzymał posadę w warszawskim liceum. Regularną naukę gry na fortepianie Fryderyk rozpoczął w wieku 6 lat. Niedługo potem zaczął komponować. Występował w salonach warszawskiej arystokracji, a jego talent muzyczny rozkwitał niesłychanie szybko. Wiedzę zdobył w Liceum Warszawskim, do którego uczęszczał od roku 1823. Wakacje spędzał poza Warszawą, najczęściej w majątkach przyjaciół na terenie całego kraju. Te wyjazdy pozwoliły kilkunastoletniemu kompozytorowi poznać skarby kultury polskiej i muzykę ludową, która była jednym z głównych źródeł inspiracji przez całe życie. Fryderyk przez następne trzy lata kształcił się w Szkole Głównej Muzyki przy Uniwersytecie Warszawskim.
W 1829 r. Chopin wyjechał do Wiednia. Tam dowiedział się o wybuchu powstania listopadowego. W lipcu 1831 r. wyruszył przez Niemcy do Paryża. W Stuttgarcie dowiedział się o upadku powstania, co – po załamaniu nerwowym – ostatecznie skłoniło go do udania się w „inny świat”. Do Polski już nigdy nie wrócił. Pierwsze miesiące w Paryżu nie były dla niego łatwe, ale od koniec lutego 1832 r. odniósł wielki sukces.
Fryderyk Chopin zmarł 17 października 1849 r. po długotrwałej chorobie płuc, prawdopodobnie gruźlicy. Pochowano go na cmentarzu w Paryżu. Zgodnie z ostatnią wolą kompozytora, siostra Ludwika przewiozła jego serce do Polski, gdzie zostało wmurowane w filar Kościoła Świętego Krzyża w Warszawie.
Andrzej Heidrich nawiązał do tego portretu projektując banknot o nominale 5000 zł emitowany w latach 80. XX w.
Stefan Kisielewski tak pisał: „Chopin jest jak ów magiczny przedmiot, mający w każdym zwierciadle różne odbicie”.
Fryderyk Chopin miał bardzo charakterystyczne rysy twarzy, z wszystkimi charakterystycznymi cechami: fryzurą, nosem, wydatnymi ustami. Przez to jest łatwo rozpoznawalny na całym świecie.
Na rycinie widnieje jeden z najbardziej znanych portretów kompozytora, pędzla Ary Scheffera. Obraz znajduje się w Muzeum Dordrecht w Holandii. Chopin, lekko odwrócony w prawo, spogląda w naszym kierunku. Ubrany jest w ciemny surdut – najpopularniejszy męski ubiór dzienny w XIX w. Pod surdutem ma białą koszulę z charakterystycznym, wysokim, krochmalonym kołnierzykiem owiniętym chustką wiązaną z przodu w ozdobny węzeł.
106. Hełm z kamuflażem pustynnym
Hełm jest to wojskowe bojowe nakrycie głowy, które chroni czaszkę przed urazami. Jest znany od najdawniejszych czasów. Wtedy hełmy wykonywano ze skóry lub płytek rogowych, później z metalu – najpierw z brązu, a następnie z żelaza i stali.
Najstarsze hełmy egipskie były ściśle dopasowane do głowy. Starożytne hełmy greckie, tzw. korynckie, były wykonane z jednego kawałka blachy i osłaniały kark i policzki.
Dużo mniejsze, lżejsze i otwarte były hełmy rzymskie, wytwarzane z żelaza. W średniowiecznej Europie pojawiły się różnorakie hełmy. Bardzo popularne były hełmy normandzkie, inne miały nazwy: garnczkowe, łebki, kapaliny, przyłbice, barbuty, salady.
Główną częścią hełmu jest dzwon, jednolity lub zmontowany z kilku części. Dolna część czasem posiadała dookolną obręcz, do krawędzi której mocowano kolczy czepiec chroniący kark. Twarz była chroniona przez nosal – płytkę umieszczoną z przodu dzwonu lub tworzącą jego część. W późniejszych czasach nosal zastąpiono ruchomą zasłoną. Szczyt dzwonu często wieńczyła tulejka na pióropusz lub kitę.
W dzisiejszych czasach hełmy wojskowe wykonuje się wysokowytrzymałych tworzyw sztucznych, np. kevlaru. W celach maskujących stosuje się kamuflaż we wzory zależne od warunków, w jakich ma walczyć żołnierz. W kamuflażu pustynnym dominuje beż i blada zieleń, które zostały uzupełnione mniejszymi brązowymi plamami.
Kamuflaż na przedstawionym hełmie jest dostosowany do warunków pustynnych. Wiele armii świata stosuje własne wzory kamuflażu przeznaczonego na pustynię skalistą i na piaszczystą.
Rozwój tej gałęzi nastąpił od operacji Pustynna Burza na początku lat 90. i trwa do dziś w związku z kolejnymi fazami konfliktu i misjami stabilizacyjnymi w Iraku, Afganistanie i Syrii.
We wzorze Desert Camouflage Pattern (DCP) dominuje beż i blada zieleń, które zostały uzupełnione mniejszymi brązowymi plamami. Są tu małe kontrasty i uproszczony mikrowzór pozbawiony niewielkich plam. Taki wzór sprawdza się w jałowym, piaszczystym otoczeniu.
107. Karabin skałkowy XVIII w.
Francuzi jako pierwsi wprowadzili do uzbrojenia karabin skałkowy w 1717 r., wyprodukowali pierwszy w historii regulaminowy wzór karabinu, który stał się wzorcowy, a pod koniec XVIII w. opracowali najlepszą broń epoki – karabin 1777.
Karabiny skałkowe były podstawowym wyposażeniem wielu armii na świecie od końca XVII do połowy XIX w. Była to broń czarnoprochowa, którą ładowano od przodu. Ładunek czarnego prochu wsypywano z góry do lufy, następnie kulę trzeba było wepchnąć w głąb lufy specjalnym stemplem. Ładunek odpalała iskra wytwarzana przez kawałek krzemienia, czyli skałkę, uderzającego w krzesiwo. Skałka była mocowana w metalowych szczękach kurka karabinu.
Obsługa tego karabinu nie była łatwa. Trzeba było też uważać, żeby nie zamoczyć prochu. Podczas deszczu czy mgły karabin mógł odmówić współpracy. Żołnierze musieli nosić przy sobie zapas skałek, ponieważ uszkodzenie krzemienia uniemożliwiało dalsze strzelanie.
Karabin składa się z lufy, zamka i drewnianej osady. Osada to: część tylna, czyli kolba i przednia, czyli łoże. Łoże jest częścią broni służącą do mocowania lufy. W górę wystaje kurek, który poprzez uderzenie o krzesiwo powoduje zapłon prochu. Kurek składa się z zacisku, tak zwanych szczęk oraz śruby, która je dociska.
108. Szabla kawaleryjska
W sierpniu 1928 r. Ministerstwo Spraw Wojskowych powołało komisję mającą przygotować projekt nowej szabli, ponieważ szable będące na wyposażeniu kawalerii Wojska Polskiego nie spełniały wymagań technicznych i estetycznych. Rozpisano konkurs i przedstawiono kryteria jakie powinna spełniać szabla. Miała być przystosowana do rąbania i kłucia, odpowiednio wyważona, lekko zakrzywiona, okładziny rękojeści nie mogły być wykonane z metalu, pochwa powinna być wykonana ze stali nierdzewnej i mieć odpowiednią wytrzymałość. Prototypy szabel zakwalifikowanych do dalszej części konkursu skierowano do pułków kawalerii w celu przeprowadzenia prób użycia.
Instytut Badań Materiałów Uzbrojenia opracował ostateczny wzór szabli dla kawalerii. Prace zakończyły się w 1935 r. Do września 1939 r. wyprodukowano ok. 40.000 sztuk tej szabli.
Szabla ma mosiężną, zamkniętą, jednokabłąkową rękojeść. Jelec jest prosty, z płaskim obustronnym krzyżykiem. Wąsy jelca mają ścięte poziomo końce. Grzbietowe ramię jelca jest pośrodku przewężone, zakończone łezkowatym otworem. Przednie ramię jelca zwęża się, na końcu przechodzi w płaski, załamany pod kątem prostym kabłąk, u góry owalnie załamujący się ku głowicy i z nią połączony. Uchwyt rękojeści wykonano z drewna. Głownia, czyli ostrze, jest lekko zakrzywione.
Ujście pochwy z blachy stalowej zakończone jest lekko rozszerzonym kołnierzem, mocowanym na wcisk. Poniżej kołnierza umieszczona jest ryfka (okucie pochwy szabli zaopatrzone w kółka służące do jej zawieszenia na rapciach. Rapcie to system troków łączących pochwę bocznej broni białej z pasem głównym). Ryfka ma kształt lekko wypukłego pierścienia z nieruchomym ogniwkiem, w którym jest ruchome kółko. Pochwa zakończona jest prostokątną ostrogą, z dłuższym przednim ramieniem.
109. Szabla kościuszkowska
Szabla to jednoręczna sieczna broń biała. Wyróżnia się długą, jednosieczną i zakrzywioną głownią. Przeznaczona jest głównie do zadawania i odparowywania ciosów. W Polsce szabla była bardzo popularna.
W XVIII w. rozpowszechniona była „kościuszkówka”, następczyni szabli husarskiej. W 2 poł. XVIII w. ten typ szabli używany był przez wiele formacji polskich, np. przez Kawalerię Narodową czy milicję miejską. Produkowane były m.in. w Michałowie, Staszowie, Suchedniowie, na warszawskim Mokotowie. Szable miały różne pochodzenie, dlatego można spotkać egzemplarze o różnych krzywiznach, długościach oraz innych parametrach.
Przedstawiona na rycinie szabla nazywana jest „kościuszkówką”, ponieważ głównie ten rodzaj szabli był używany podczas powstania w 1794 r., któremu dowodził Tadeusz Kościuszko.
Rękojeść szabli pozwalała na trzymanie i sprawne posługiwanie się nią. Głownia, czyli ostrze, było lekko zakrzywione i ostrzone z jednej strony. Służyło do zadawania i odparowywania ciosów. Szabla była przenoszona w pochwie.
Szabla ta posiada zamkniętą rękojeść, z kabłąkiem dwukrotnie załamanym pod kątem prostym. Jelec (garda) – element w formie „poprzeczki” umiejscowionej między rękojeścią a głownią – ma formę lekko wygiętej tarczki o owalnym (czasem prostokątnym) kształcie. Wraz z kabłąkiem stanowi jednolitą odkuwkę stalową. Do połowy XVIII w. kościuszkówki były wyposażane w paluch, który jednak uległ zanikowi.
110. Znak tożsamości (nieśmiertelnik)
Nieśmiertelnik jest potoczną nazwą tabliczek tożsamości, noszonych przez żołnierzy prawdopodobnie wszystkich armii świata. Wypisane są na nich podstawowe informacje o ich właścicielu: imię i nazwisko, stopień wojskowy, data urodzenia, oddział macierzysty i numer ewidencyjny.
Nieśmiertelniki służą do rozpoznania nieprzytomnego lub martwego żołnierza. Prawie zawsze składają się z dwóch części – jedna po śmierci żołnierza jest odsyłana rodzinie, druga pozostaje przy zwłokach. Zaleca się włożenie jej między zęby poległego – dzięki temu nie zaginie i będzie łatwa do odnalezienia w razie ewentualnej ekshumacji.
W Polsce noszenie nieśmiertelników obowiązuje od 1920 r. W tamtych czasach były to dwie cynkowe blaszki z uchwytem do przeciągnięcia sznurka, między które wsunięta była karta tożsamości. Na obu blaszkach ostrym narzędziem żołnierz samodzielnie wydrapywał swoje dane.
Od 1931 r. były to pojedyncze owalne blaszki o wielkości 4×5 cm. Miały trzy otwory do zawieszania i na środku otwór ułatwiający łamanie. Na obu połówkach wybijano takie same dane: imię, nazwisko i wyznanie, a z drugiej strony numer ewidencyjny łamany przez pierwszą literę powiatu, nazwę właściwej Rejonowej Komendy Uzupełnień oraz rok urodzenia żołnierza.
Po II wojnie światowej w Wojsku Polskim wprowadzono nieśmiertelniki z aluminium, o kwadratowym kształcie. W latach 70. i 80. XX w. były to okrągłe blaszki ze stali nierdzewnej, dzielone na pół, z wybitym indywidualnym numerem żołnierza oraz napisem Siły Zbrojne PRL.
Współczesne tabliczki tożsamości w Wojsku Polskim składają się z dwóch tytanowych blaszek, podłużnych, z zaokrąglonymi brzegami. Wybija się na nich dane personalne żołnierza, grupę krwi, numer PESEL i napis: Siły Zbrojne RP.
Rycina przedstawia nieśmiertelnik w kształcie owalu. Przez dwie dziurki przeciągnięty jest sznurek do zawieszenia na szyi. W połowie owalu są dwa nacięcia w celu łatwego przedzielenia blaszki na pół. Nad i pod nacięciami są wyryte takie same dane żołnierza.
Źródła
Wikipedia
https://www.polska.travel/pl/poznaj-atrakcje-i-zabytki
https://warszawa.fandom.com/wiki/Rynek_Starego_Miasta
https://videoturysta.eu/pl/warszawa
https://mazowsze.szlaki.pttk.pl/915-pttk-mazowsze
https://historiaposzukaj.pl/
https://historiaposzukaj.pl/
https://histmag.org/
https://culture.pl/
https://sztetl.org.pl/
https://dzieje.pl/
https://monuments-remembrance.eu/
https://historia.wprost.pl/
https://um.warszawa.pl/
https://muzhp.pl/
https://zabytek.pl/
https://www.krajoznawcy.info.pl/
https://mlawa.pl/
https://dzieje.pl/